بریٹ سٹورٹروئن
دےقلم نال
بریٹ سٹورٹروئن دےقلم نال
دوجیاں کتاباں اتے ادبی فن پارے
مکہ اتےمحمد : اک یہودی مسیحی اسلامی دھرم دی دستاویز
نائٹ آف دی ڈریگن ( سکرین پلے )
ایٹلانٹس ( سکرین پلے )
شیڈو گیمز ( سکرین پلے )
مکہ محمد اتےرب مہتاب بریٹ سٹورن دےقلم نال
اشاعت برائے بریٹ سٹورن
کاپی روئٹ ۲۰۱۲ بریٹ سٹورن دے آلوں
آئی ایس بی این ۷۔۶۷۸۱۔۴۶۵۹۔۱۔۹۷۸
زبردست اشاعت، مستند حاشیہ جات نوٹس
ایں الیکٹرونک کتاب صرف تہاڑے ذاتی لطف اندوزی کیتےمستند ہے ایں الیکٹرونک کتاب دوبارہ ویچی یا دوجے لوکاں نوں نہیں دیتی جا سکدی جے کر تُسی ایں کتاب دوجے لوکاں نوں دینا پسند کردے اوہ تے مہربانی نال ہر وصل کرن الا بندہ اک اضافی جلد مُل لیوں جے کر تُسی ایس کتاب نوں پڑھ دے پیئے اوہ تے تُسی ایس نوں مُل نہیں لیا اتے ایں تہاڑے ورتن کیتے نہیں مُل لئی گئی smashword.comمہربانی نال اینوں و
تے واپس کرو اتے اپنی جلد مُل لیوں مصنف دی سخت محنت دے احترام کیتے اسی تہاڑے بوہت شکر گزار ہاں ۔
انتساب
میری سوہنی بیوی آئرس دے ناں میں اودے سارے صبر وتحمل کیتے اتے اودی معاونت کیتے شکرگزار ہاں جدوں میں اوس تخلیق اتے اوس جدید دستی تحریر نوں اپڈیٹ کر دا پیا سی تے اونے اودی تکمیل وچ میری مدد کیتی۔
اوناں ساریاں شہیداں دے ناں جیڈے رب کریم دے جلال کیتے شہید ہوئے اتے اوناں ساریاں مقدساں دے ناں جیڈے اپنی روزانہ دی حیاتی وچ انج ہی حیاتی گزار دے پیے نیں جیویں ‘‘قصائی دے سامنے بھیڑ’’ رب ساڑے مُکتی داتا یسوع دا فضل ہمیش اوناں تے قائم رکھے۔
عنواناں دی فہرست
دیباچہ
لسانی حاشیہ جات
تعارف
اسلام دی ودھدی ہوئی لہر
حج
مکالمے دا تجزیہ
پہلا حصہ ۔ حجرہ اسود
باب اپہلا ۔حجرہ اسوددی تاریخ
حجرہ اسود دا بیان
حجرہ اسود دیاں روایتاں
محمد دی الوداعی زیارت
حجرہ اسود دیاں زیارتاں
باب دوجا ۔پیوتر پتھراں دے پاروں اسلام توں پہلاں دیاں بدعتاں
قدیم دنیا دےپتھر
کبعہ اتے شروع دے عرب دے مزار
پتھر، بُت اتے تصویراں
ابتدائی عرب دےبتاں اتے پتھراں دی پوجا
باب تیجا ۔ محمد دی مادہ پرستی
محمد دا مادہ پرستی کیتے روکنا ادہ
اللہ دیاں دھیاں : مِناہ ، اُلیعات اور الہ اُعضا
ابتدائی مُلایت
محمد دا الہ اُعضا نوں قُربانیاں چڑھان توں دبکنا
محمد دی گناہ آلودہ فطرت
شیطانی ایتاں
باب چوتھا ۔ حجرہ اسود دےتجزیات
حجرہ اسود بطور ااک مقدس قربان گاہ
نُکر دے سرے دے پتھر دی قیاس آرائی
الیعات بطور حجرہ اسود
الہ اُعضا بطور حجرہ اسود
اللہ بطور حجرہ اسود
دوجا حصہ۔رب مہتاب اللہ
باب پنجواں۔ اللہ ‘‘رب مہتاب ’’ اور الرحمٰن
لفظ ‘‘ اللہ ’’دا جائزہ
اللہ بطور عرب آلا رب مہتاب
الرحمٰن
تیجا حصہ ۔ محمد
باب چھیواں ۔ محمد بطور عامل
عاملیت کیتے بائبل دا نقطہ نظر
عاملیت دا آغاز
محمد دا جادنوں ورتنا
محمد دا علم واعداد اتے توہماتوں ورتنا
شفاء دیون دیاں غلطیاں
غیر سائنسی بیانات
چوتھا حصہ ۔ قرآن
باب ستواں۔ کی قرآن خرب دا کلام ہے
محمد دا بائبل کیتے بیان
قرآن دی تکمیل
قرآن دے دوجے ورژنز
قرآن دےابتدائی دستی نسخہ جات
تنسیخ دا عقیدہ
قرآن دا ذریعہ
پنجواں حصہ۔ اسلام دا مُکتی دا تصًور
باب اٹھواں ۔ کفارے کیتے قُربانی دا لہو
ابتدائی قُربانیاں
ابراہام دی قُربانی
یومِ کفارہ ( یومِ کیپر )
موسیٰ اتے گائے دی قُربانی
اللہ ، بال اتے یہواہ وچ موازنہ
باب نواں ۔اسلامی منزل توں پہلاں اتے برزخ وچ اُترن دا تصور
منزل تے اپڑن توں پہلاں دا تصور
منزل تے اپڑن دے اسلامی تصور دا مسیحی تصور دے نال مقابلہ
اسلام وچ دوزخ دا تصور
چھیواں حصہ ۔ عورتاں د اسلامی تصور
باب دسواں ۔ مرداں نوں عورتوں تےبرتری
بیویاں نوں کُٹنا اللہ آلوں اختیار دیتا گیئا
عورتاں دی ہور ذلالت
دوزخ وچ جاون آلے لوکاں وچ زیادہ عورتاں نیں
جنت دیاں آسمانی حوراں
محمد آلوں جسم ویچنا قانونی ہے
باب گیارھواں ۔ اسلام وچ ویاہ
محمد دیاں بیویاں، حرماں اتے لونڈیاں
عورتاں دی اسلامی تزلیل
طلاق دے قوانین
محمد دی جنسی حِرص
ستواں حصہ ۔ جہاد
باب بارھواں ۔ابتدائی اسلامی شہنشاہیت
مقدس جنگ دی تعریف
یہودیاں اتے مسیحیاں دے خلاف جہاد
تاریخ وچ اسلامی فتوعات
باب تیرھواں۔جہاداں دا انت
جہاد۔ دھرماں دے مقابلے وچ اوس دی تعریف
سلطنتی جہاد ۔ وُسعت ااتےوقتی ڈھانچہ
موجودہ تاریخی دہرایا جان آلا طریقہ کار جہاد اتے بائبل دا ‘‘حیوان’’
چودھواں باب۔ مرتداں دے خلاف جہاد
مرتدی دی تعریف
سُلمان رُشدی دا معاملہ
رُشدی ااتے اودا ناول ، ‘‘ شیطانی آیتاں ’’
باب پندرھواں ۔ غُربت دا جہاد
محمد ( ایک نسلی غلام تاجر )
تاریخ وچ اسلامی غلامی
مسیحیت غلام ہون دی ممانعت کردی ہے
باب سولہ ۔ مخالفِ مسیح دا جہاد ( مہدی )
اسلامی مہدی دی تعریف
مہدی اتے مخالفِ مسیح نال نال
مخالفِ مسیح دی دُنیاوی سلطنت
انت
کتابیات
الف۔ رب مہتاب دی ہیکل وچ عربی تاریخ دی فہرست
ب۔ ایس حقیقت دی مدد کیتے شواہد کہ اللہ رب مہتاب ہے
ج۔ قرآن کیتے اقتباسی مواد ، مختلف اقتباسات کہ عثمان نیں مختلف قرآناں تے پابندی لگادیتی
د۔ اسلامی شہنشاہیت دی وُسعت دی حد بندی
نوٹس
دیباچہ
ایں موجودہ ہ ۲۰۱۲ دی الیکٹرونک کتاب میرے ابتدائی کام تے مبنی ہے ۔ اک یہودی مسیحی اسلامی دھرم دی دستاویز۔ ایں اشاعت نویں مواد اتے ۲۰۰۰ اور ۲۰۰۲ دے اشاعتی ورژنز وچوں اپ ڈیٹ کیتی گئی ہے ۔ دنیا وچ اسلام دے مسلسل واقعات اتے مسیحی مشن دے مسلسل ربط دے پاروں میں فیصلہ کیتا کہ ایس دستی تحریرنوں الیکٹرونک کتاب دی شکل وچ شائع کراں تاں جے ایں پھیلدی ہوئی ی دنیا دےسامعین تیکر اپڑسکے۔ اصلی مواد اوس دی ابتدائی تاریخ وچ موجود ہے ااتے ایس وچ کُجھ تبدیلیاں دی لوڑ ہے اپنی پہلی اشاعت وچ ایس دی کاپی رائٹ دی ترجیح وچ ستمبر ۱۱، ۲۰۰۱ دے واقعات شامل سی ۔ ایدے وچ میں پوری دنیا وچ اسلام دے وھددے ہوئے جہاد نوں خاص طور تےواضح کیتا سی ایس موجودہ تجدید وچ نواں مواد اسلام دےجہاددی شہنشاہیت جنگ اتے مخالفِ مسیح اتےاسلامی مہدی دےوچکار موازناں دی صورت وچ پیش کیتا گیا ہے۔
ایس کتاب دا بنیادی کام محمد دے ایناں دعویاں نوں مرکز بنانا ہے کہ ا وہ رب دا الہیٰ پیغمبر ہے ایں مکمل تفتیش بنیادی طور تے محمد ااتے اوس دی حیاتی دے گواواں تے مبنی ہے ایس مکالے وچ میں ابتدائی کلیسیاء دےشاگرداں دے اُصولاں نوں اپنادے ہوئے ایس گالھ نوں کو پرکھیاہے کہ کی آیا محمد بائبل دی تعلیم دے مطابق سچا یا جھوٹا نبی سی۔
یوحنا رُسول نے اِیس گالھ نوں جانن کیتے ابتدائی کلیسیاء نوں ایں گالھ دسی ‘‘ اے عزیزو! ہر اک روح دا یقین نہ کرو بلکہ روحواں نوں آزماؤکہ ا وہ رب آلوں ہے یا نہیں ایس لئی بوہت سارے جھوٹے نبی دنیا وچ نکل کھڑے ہوئےنیں ’’۔ (۱۔یوحنا۱:۴)بائبل دے ایس حوالے توں اتے ایس طراں دے ہور بوہت سارے دوجے حوالیاں توں سانوں پتہ چلدا ہے کہ روحواں نوں پرکھنا ضروری ہے آیا کسی شخص دے اندر اک نبی ، اُستاد یا اک مبلغ دی روح موجود ہے یا اوہ مخالفِ مسیح دی آتما رکھدا ہ ہے ۔ ابتدائی مسیحیاں دے زمانے توں ، روحواںنوں پرکھن دا اک سخت معیار سی جینوں قائم رکھیا گیا اتے عظیم بشپ پولی کارپ نیں یوحنا رُسول دے اوناں اُصولاں نوں اپنایا ۔ پولی کارپ نیں عظیم مذاہب دا علم رکھن آلے مفکر بشپ آرنیئس نوں پڑھایا۔
ایں مشہور مقدس آرنیئس سی جیناں نیں روحانی اقتباسات دی جلداں دے ذریعے نال پرکھیا کہ اودے دور دے کیڈے روحانی جھوٹے نبی نیں اودی مثال دی پیروی کر دے ہوئے میں موازنے دے ایسے طریقہ کار نوں ورتدے ہوئے اسلامی عقیدے دے خیمیاں نوں پرکھیا ایں میں نبڑے احتیاط دے نال قرآن دے اتے ا اسلامی حیثیت دے مطالعہ نوں مرکز بنایا ہے بوہت سارے ایس گالھ توں خبردار نہیں ہےکہ حدیث نوں ‘‘ اک نو جلداں تےمشتمل نبی پاک اتے اُوس دے کنبے ، بیلیاںاتے دوجے موقعے دا گواواں دے اکھراں اتے کرتباں دا مجموعہ) اک با اختیار اتے مستند کتاب سمجھی جاندی ایں جیویں کہ قرآن اوس دے نال نال میں ابتدائی مسلماناں دی تاریخاں تے اور آب بیتیاں نوں سیکلر تاریخاں نوں جغرافیائی دریافتاںنوں اتے بے شمار مسیحی وسائل دی وی تحقیق کتی ایں ۔
بوہت سارے حقائق جیڈے پیش کیتے گئے نیں اوہ سخت وی نظر آندے نیں پر اوناں دی نیو ایں اسلام دے دھرم کیتے اوناں دیاں اپنیاں نیویاں نیں فیر وی میں سارے مسلماناں کیتے پورے خلوص دے نال دلچسپی رکھدا ہاں جیڈے ہلی تیکر مسیحی دھرم دے اتے مُکتی دی گارنٹی دی حقیقت نوں نہیں سمجھ سکے۔ ساری دنیا وچ مسلماناں دی اک ودھدی ہوئی تعداد نوں اوناں کیتے اک سچے رب نوں سمجھن کیتے اک چیلنج اتے اک موقعے دے طور تے اسلام دے دل وچ اُتارے۔
تعریفی کلمات وچ اوآریو دے ہونہار پروفیسر دا وی شکریہ ادا کردا ہاں جیناں نیں مینوں کلیسیائی تاریخ ، تفسیر اتے بے شمار ابتدائی مشرقی زباناں جیناں دے ناں ایں نیں : کوپٹِک ، یوگریٹک اتےابتدائی عبرانی دے پاروں سکھایا ۔ دوجے مشہور مفکرین ننیں وی مفید بصیرت دے نال ایدے وچ ا حصہ پایا۔ مثال دے طور تےڈاکٹر رابرٹ مورے نے اپنے تعمیری الفاظ نال ایس کتاب نوں اتے اایدے تحقیقی مواد نوں جیڈا اسلامی دھرم توں متعلقہ دستاویزی مواد تے مشتمل ہے سراہا زبردست مواد جیڈا کہ مخالفِ مسیح اتے مہدی دےمتعلق سی اوہ گہری بصیرت رکھن آلے مفکرین جوئیل رچرڈسن اتے سابقہ مسلمان ولید شُبد نے مہیا کیتا اک خاص شُکر گزاری ڈاکٹر جوزف بتراگوں کیتے جیناں نیں لسانی ااتے جغرافیائی جانکاری وچ حصہ پایا اُوناں دی مفکرانہ عقیدت دے سبب توں ایس کتاب دے پہلے اشاعتی مرحلے دی تکمیل دا کام پورا ہویا مزید براں اُوناں دے تاریخی تجزیات جیڈے یسوع مسیح دے پاروں سی اتے اُوناں دے شجرہ نسب دے پاروں اوہ گراں قدر ہے اخیر وچ میں جینی ہیچ دا شکریہ ادا کردا ہاںاوناں دی شاندار نصحیت اتے اشاعتی کام کیتے جیڈی ایس تریجی اشاعت دی تکمیل اتے اودے اپڈیٹ دے حوالے نال ہویا ۔
لسانی حاشیہ جات
اسلام اتے یہودی مسیحی الہیات دے وچکار منطقی مسلے کیتےبنیادی اختلافات داتعلق ابتدائی زباناں نال وی سی ایس طراں خاص اختلافات دا تعلق جیڈا رب دے ناں دے تعلق نال سی اتے اوس اختلاف دے پاروں وی جیڈا بائبل دے رب اتے سارے دوجے دیوتاواں دے وچکار ہے۔ایں بوہت ضروری ہے کہ اسی سچے رب دے پاروں جانیئے پرانے عہد نامے وچ مقدس ناں بطور یہواہ دیتا گیا ہے ورنہ ایس توں پہلاں رب دا ناں جہاد حرفی ناں ہی جانیا جاندا سی دس حکماں وچ اوس دا اعلان کیتا: ‘‘ رب کریم تیرا رب جیڈا تہانوں ملکِ مصر چوں اتے غلامی دے گھر چوں کڈ لیایا میں ہوں ’’۔ ( خروج ۲: ۲۰ ) تریجے حکم وچ ایں آکھیا گیا کہ اودا ناں بے فائدہ نہ لینا ہور نویں عہد نامے وچ آکھیا جاندا ہے ‘‘ ہور کسی دوجے دے وسیلہ نال مُکتی نہیں کیوں جے آسمان دے تھلے آدمیاں نوں کوئی دوجا ناں بخشیا گیا جیدے وسیلہ نال اسی مُکتی پا سکیے ۔’’ ( اعمال ۱۲ : ۴ ) ایس بیان دے نال کہ اُوسے رب دے پیوتر ناں نوں عزت دینی ہے تاں ایس دا مطلب ہے ہر بندے نوں ضرور اودے ناں نوں جانن دا جتن کرنا ہے ۔ میں ابتدائی ٹھیک عبرانی حروف ا بجد کدے ناں جیڈا یہودی رب کیتے سی جیویں کہ یاہو ورتیا گیا جینوں ابتدائی صحیح عبرانی جغرافیائی مواد دے مطابق یہواہ آکھیا جاندا سی جرمنی وچ ڈبلیودی آواز ویدی طراں ادا کیتی جاندی ہے یہواہ یاہو کیتے انگریزی زبان وچ ڈبلیو دی اک غلط آواز ہے جغرافیائی طور تے یہودی لوکی دوناں ہجیاں نوں قبول کردے نیں ۔
یسوع دا صحیح ناںصحیح آواز دی شکل وچ پیش کیتا گیا حقیقی عبرانی یا یونانی یہودی مسیحا دے ناں دے حروف دُرست نیں ۔ عبرانی وچ کونسونٹس دے اندر واوُل ورت گئے نیں اتے ایدے توں عبرانی وچ یشوع نوں مُکتی یا مُکتی دین آلا دے معنی وچ پیش کیتا گیا ایں تاہم بہت سارے پرانے ربی مفکرین ایس خاص تبدیلی دے نال اتفاق نہیں کردے ۔مثال دے طور تےرب کریم دے کے خصوصی ناں دے نال اکثر ترجمے وچ یشوع، یسوع، یوشوع اتے ہور کئی طراں مختلف طراں نال وی پیش کیتا جاندا ہے ۔
پر ایناں اختلافات دے باوجود ایدے معنی وچ فرق نہیں آندا کُجھ مفکرین ہو سکدا ہے اپنی عقائدی پرکھ دی وجہ توں اودے تلفظ وچ بضد ہو ن پر مُکتی دے معنیاں وچ ایدے وچ کوئی تبدیلی نہیں ۔ مثال دے طور تے پطرس دا ناں اتےانگریزی وچ اس کو مختصراً پیٹی، یونانی پطروس، سپینش وچ پیدرو وغیرہ آکھیا جاندا ہے اتے ایں سب کُجھ مختلف زباناں اتے ثقافت دی وجہ توں ہے۔ اک مشہور یہودی مفکر ڈیوڈ فلسر نیں اپنی اک وسیع تحقیق وچ یہودیت دی پہلی صدیوچ بیان کردے ہوئے ایس گالھ دی دلیل دیتی کہ یسوع دے گلیلی شاگرد لفظ دے اخیر وچ این دے بجائے ( آ) استعمال کردے سی ایس لئی جدوں اوہ یسوع دا ناں لیندے سی تاں اوہ یشوع استعمال کردے سی انت دے طور تے ایں تلفظ یُشوع یا یشوع ہو گیا دوجے مفکرین بیان کردے نیں کہ نویں عہد نامے لکھاریاں ننیں یونانی سگما ( ایس ) عبرانی شِن دےترجمے کیتے ورتیا ایس لئی ا یونانی اتے عبرانی وچ اودا تلفظ اک دوجے دے مساوی نہ ہوئے۔ تاں جے میں ایس گالھ تے دھرم رکھدا ہاں کہ تلفظ دیاں آوازاں یشوع دےبالکل قریب ہے اتے ایس کتاب وچ ایں ہی ناں ورتیا گیا ہے۔
مختلف زباناں دے اختلاف دے پاروں جتھے آواز وچ فرق آیا پر معنی دے نال کوئی مسئلہ نہ رھیا یاکا دا اصلی معنی ‘‘ میں ہوں ’’ دے نیں جیڈ ا عبرانی وچ ورتیا گیا ہے ایں پیوتر ناں موسیٰ نوں اسرائیلیاں تیکر اپڑان کیتے دیتا گیا ایس لئی میں یاکو ورتن کیتے منتخب کیتا تاں جے یشوع اتے یہواہ دے اکھر قائم رھن۔ عبرانی وچ یہواہ دے اندر ایچ چُپ ہے جیویں یشوع دے اندر ایں وی عبرانی توں لیا گیا ہے اتے یونانی وچ ترجمہ ہویا ہے۔
عبرانی وچ یُوڈ اکھر دی وائے توں آواز نکلدی ہے میں ایس گالھ تے یقین رکھدا ہاں کہ یونانی آواز یُوٹا جدوں عبرانی اکھر وچ منتقل ہوندی ہے تاں یُوٹا دے یونانی اکھر کیتے عبرانی اکھر یُوڈ ورتیا جاندا ہے اتے فلسطین دی ایں ہی عبرانی زبان سی ۔ یہودی ذہنیت دے مطابق شاگرداں کیتے اکھر یُشوع عبرانی بائبل توں اکھر یسوع جیڈا کہ یونانی وچ ہے ورتیا گیا ۔ پہلی صدی عیسوی وچ رب کریم نوں عبرانی دے ایسے اکھر یسوع دے مطابق پکاردے سی جدوں کہ اسرائیلی آبادی یہودی ذہنیت دے مطابق ایس نوں ورتدے سی ۔
انت ایں ہے کہ یونانی اکھر دی ابتداء وچ عبرانی آواز ورتی گئی اتے یُوٹا آواز نوں واضح وائے دے نال ورتیا گیا چنگے جانکاری دی نیو تے یعنی بائبل دی سوچ دی نیو تے اونوں یہودی ذہن دے ڈھانچے تے ادا کیتا گیا جدوں اوہ یونانی زبان وچ بولدے تاں ضروری سی کہ اودی آواز وچ خاص کُونسٹنٹ آواز شامکل ہوندی چھیویں صدی وچ پیٹرس رمس نیں ‘‘ جے ’’ نوں انگریزی زبان وچ ورتیا ایتھوں تیکر کہ لاطینی اتے جرمن زبان وچ وی ‘‘ جے ’’ کیتے وائے دی آواز ورتی جاندی سی بجائے جی دے ۔ نتیجتاً ایں آکھیا جا سکدا ہے کہ صوتی اعتبار نال یشوع یا یسوع صحیح تلفظ ہے جیسزز دی بجائے۔
مزید ہور رب دا ناں شخصی طور تے نہیں لیا گیا ایں محض اک صفاتی طراں ہے ایتھوں تیکر کہ ایں اک جرمنی اکھر ‘‘ گوٹ ’’ توں اخذ کیتا گیا ہے جیڈا کہ شیطانی الوہیت یا ابتدائی جرمنی وچ الہیات توں اخذ ہے میں اُمید کردا ہاں کہ ایں کتاب ایس مھاورے نوں سمجھن کیتے ساڑی مدد کرے گئی کہ ایں یہودی لفظ نوں شخصی طور تے ورتن وچ سانوں بیصرت دیوے ، جیڈا کہ ایس گالھ نوں جاندا ہے کہ یشوع دا اکھر بحیثیت یہواہ بچان آلے دے طور تے ورتیا گیا ہے کلیسیاء دی ایں اک لازمی لوڈ ہے کہ اوہ اوس گالھ نوں ابتدائی یہودی پس منظر دے طور تے یاد کرے ۔
جدوں میں یہودی مسیحیت دا اکھر ورتدا ہاں تاں میں اوناں شرعی مسیحیاں دی گالھ نہیں کردا جیناں دی نیو طالمود ، ظہر، قبالہ، یا رسپونسہ تے نہیں ایں یہودی کتاباں زیادہ تر قرآن دی طراں نیں اتے حدیث وی اوس پرانے عہد نامے یا نویں عہد نامے دی طراں نہیں نیں ۔ حقیقی یہودی مسیحیت نوں پرانے عہد نامے اتے نویں عہد نامے دی نیو تے تعمیر ہونا چاہی دا ایں کوئی وی دوجی کتاب ماسوائے بائبل دے الہام توں متاثر نہیں ہے کیوں جے ایں ہی واحد کتاب ہے جیڈی یہواہ دے وعدیا ں تے مشتمل ہے اسی یہواہ نیں آپی نوں بحیثیت یسوع مسیح دے ظاہر کیتا۔
ااوس دے قُربانی دے کفارے جیڈا کہ بحیثیت ساری دُنیا دےپاپاں دی معافی کیتے پیش کیتا گیا ۔ اُوس نیں آپی اوناں دے رب یہواہ دے طور تے جیڈا کہ یسوع نجات دہندہ مسیح ہے پیش کیتا ۔
نتیجتاً بوہت سارے ابتدائی بائبل دے ترجمے جیڈے مشنریاں نیں ناستعمال کیتاودے وچ صوتی ناں یسوعورتیا گیا۔ جدوں اودا جاپانی اتے کورین زباناں وچ ترجمہ ہویا۔ انج ہی جون اتے چالز ویزے نیں وی ابتدائی اکھر وچ نجات دہندہ دے ناں کیتے اکھر یسوع نوں اپنے بوہت سارے گیتاں وچ ورتیا اتے ہو بہو ایں ہی آواز پرانی عبرانی لکھتاں نال ملدی جُلدی ہے۔ بشپی بائبل ، عظیم بائبل اتے ابتدائی اے بی بائبل نیں ۱۶۱۱ وچ اکھر یسوع کیتے جیڈا ترجمہ ورتیا اودے وچ اکھر جے انگریزی زبان وچ ورتیا نہیں گیا۔
ایں ترجمہ زبان دانی اتے صوتی اعتبار نال سمجھن کیتے قابلِ اصلاح ہے ایس اشاعت وچ میں روائتی نامں یسوع نوں ایس گالھ کیتے ورتیا ہے کیوں جے ایں زیادہ تر جانیا جندا ہے۔ یہواہ دی اصلاح وی استعمال کیتی گئی ہے۔ جدوں اسلامی اکھر اللہ دے نال سیہودی مسیحی اُلوہیت نوں متقابلاً استعمال کیتاگیا ہے ایں ضروری ہے کہ وضاحت اتے ترجمے دی اصلاح کیتے ابتدائی صوتی اکھر ورتیا جاوے بوہت ساری کلیسیاؤاں نیں اپنی کم علمی دی وجہ توں اللہ دے اکھر نوں یہواہ دے طور تے ایمان وچ سمجھوتے دے طور تے استعمال کر لیا ہے۔ ایس کتاب وچ کنگ جمیز دے ورثن نوں باقی ثانوی گالھاں دے حوالے دے طور تے ورتیا گیا ہے۔
تعارف
اسلام دی وھددی ہوئی لہر
بوہت سارے اعدادوشمار دے وسیلے اسلام دنیا دا سب ستوں تیزی نال ودھن آلا دین تصور کیتا جاندا ہے۔ (۱) تاہم، مسیحت وچ نویں تبدیل ہون آلیاں دی تعداد زیادہ ہے اسلام دے تیزی نال ودھن دی بنیادی وجہ زیادہ شرح پیدائش ہے تقریباً ۸۔۱ہر سال جبکہ باقی دنیا دا شرح پیدائش ۱۲۔۱ بلین مسلمان وھددے نیں ، تاہم، دنیا وچ ہر پنجواں بندہ مسلمان ہے۔ ۲۰۱۱ وچ ، بوہتسارے اعدادوشمار دے مطابق اگلے عشرے وچ مسلمان دنیا دا ک تہائی ہوں گے۔ مسلمان اج تیزی نال دنیا بوہت سارے حصیاں وچ بشارت دا کام کر رہیے نیں ، اوہ مغربی یورپاتے شمالی امریکہ وچ تیزینال ودھد ی ہوئی قوم بن رہے نیں کیوں جے اوناں نیں نے پوری دنیا وچ حکومت کرن دے منصوبیاں نوں جاری کیتا ہے۔ یورپ وچ ، مسلمان برطانینوں یورپ کیتے اہم سسمجھدے نیں ۔ برطانیہ نوں جیتن کیتے لندن سب توں زیادہ اہم ہے۔ ۱۹۸۸ وچ اک اسلامی کانفرس وچ اک خُطاب کرن آلے نوں آکھیا جدوں تیکر اسی اسلام کیتے لندن نوں جیتن وچ ناکام ہواں گئے اسی ساری مغربی دنیا نوں جیتن وچ ناکام ہوں گئے (۳) اعدادوشمار دے مطابق، اوناں دا مشن کامیاب ہو چکیا ہے اپنی کتاب اُسلامک ان ویژن وچ ، ڈاکٹر رابرٹ مورے ۱۹۹۱۔ ۱۹۹۲ دے حقائق دسدے نیں ۔
انگلینڈ وچ صورتِ حال حیران کن ہے۔ ھن انگلینڈ وچ مسیحی مبشراں توں زیادہ عرب دے مسلمان نیں ۔ ایناں نوں عرب دی تیل دی دولت دے وسائل توں فنڈز دیتے جا رہے نیں ۔ مسلمان بند انگلینڈ چرچز مُل لیندے پیئے نیں اتے اوناں نوں میستاں وچ بدلدے پیئے نیں ایتھوں تیکر کہ کُجھ مسلمان دعویٰ کر دے پئے نیں کہ انگلینڈ پہلا مسلمان یورپی مُلک ہوئے گا ( ۴ )
ڈاکٹر مورے ایس گالھ دا وی ذکر کر دے نیں کہ کیویں انگلش پارلیمنٹ نیں دباؤپایا ہے کہ مسلماناں نوں اوناں دے اسلامی قانون دی پیروی کرن دے بجائے ایدے کہ طلاق دے معاملہ وچ اوہ عام انگلش قانون دی پیروی کرن ۔ انج ہی ، فرانس اتے جرمنی وچ لکھاں مسلمان ایس ویلے رھندے نیں (۵) مغربی دنیا تے قبضہ کرن وچ اپنے منصوبیاں نوں پورا کرن کیتے ، مسلماناں دا دنیا نوں فتح کرن دی حد بندی داشیڈول عمل وچ ہے۔
اسلام دی صداقت دی تحقیق وچ ، کسی نوں وی بنیادی روائیتاں جیدے وچ پیغمبر، جیدا ناں محمد ہے اوس نوں وی شامل کرنا ہوئے گا ۔ ایس تحقیق وچ ، اک جامع منطقی خلاصہ، جغرافیائی صورتِ حال، تاریخی پہلووں اتے اُلہیاتی موازنیاں نوں وی ورتنا ہوئے گا ایس گالھ دا جائزہ لین کیتے کہ آیا محمد اک سچانبی ہے یا جھوٹا اختصار دے نال ، ایں اسلامی جڑاں اوناں دی فجر دی رسم وچ سامنے آندی ہے۔
حج
سارے مسلماناں نوں اپنی حیاتی وچ کم از کم اک وری پیوتر شہر مکہ دی زیارت کرنی ہوندی ہے ایں سفر حج آکھواندا ہے ۔ (بوہت وڈی زیارت ) جیڈی کہ اسلام دے ‘‘پنج ستوناں ’’ وچوں اک ہے۔ اودی ادائگی کیتے بوہت سارے دن درکار نیں ۔ حج اوناں رواتاں دی ترتیب تے مشتمل اظہار ہے جیڈا مکہ دی وڈی مسیت اتے شہر دےآلے دوالے ادا کیتی جاندی ہے۔ اسلامی کیلنڈر دے مطابق، حج صرف رمضان دے مقدس مہینے وچ ادا کیتا جاندا ہے جیڈا ہر سال دس دن پہلے آندا ہے۔
جامع اسلام دے انسائیکلوپیڈیا وچ (۱۹۸۹)، حج دے دوران زیارت کرن آلیاں دی تعداد زیادہ توں زیادہ دو میلین پوجا کرن آلیاں تے مشتمل ہوندی ہے۔ (۶) ۲۰۱۰ وچ ایں تعداد ۲۵ میلین تیکر ودھ گئی۔ ایس وڈی تعداد دے ساریاں توں ، زائیریننوں بوہت زیادہ مشکلات دا سامنا کرنا پیا کیوں جےبوہت سارے زائیرین اک ہی ویلے وچ ایناں اسلامی رسومات نوں ادا کرن دے جتن کر رہے سی ۔ مثال دے طور تے ، خانہ کعبہ دا طوائف کئی وری بوہت زیادہ زائیرین نوں عظیم مسیت وچوں باہر کڈ دیندا ؛
مکہ وچ اپڑن تے ، زائیرین دا خیال آمد دا طوائف کرنا ہوندا ایں ایدے وچ اوناں نوں کعبہ دے آسے پاسے ست چکر لگانے سی ، ایس نوں پیوتر گھر آکھیا گیا اتے اندائی گھر وی ایں بڑے اُبھرے ہوئے پتھر دی شکل دا ہے جینوں نقش و نگار دا کام کیتے ہوئے کالے رنگ دے کپڑےنال ڈھکیا ہوندا ایں ۔ ایں مکدی بوہت وڈی مسیت دے مرکز وچ واقع ہے۔ کبعہ دے گھراں دے جنوب مشرقی کونے وچ حجرہ اسود ہے (۸)ریت دے مطابق، ہر زائر نےجتن کرنا ہے اتے اودے کالے پتھر دا بوسہ لینا ہے۔ تاہم، بوہت وڈے ہجوم دے سارے ، بوہت سارے زائرین چلدے چلدےاوس پتھر دے آل محض اشارہ کر دیندے نیں (۹) کعبہ دا طوائف حج دے اوس سارے محل وچ ساریاں توں زیادہ مقدس رسم تصور کیتی جاندی ہے۔
مقالے داجائزہ
ایں کتاب ست وڈے حصیاں وچ تقسیم کیتی گئی ہے ۔ اسلامی جڑاں نوں ٹھوس بنیادی تعمیر دیون کیتے پہلے دو حصیاں وچ اک ایک لمبے تکنیکی تجزیہ دی لوڈ سی ۔ ایں تحقیقات نتیجے کیتے بطور معاونتورتی گئی ہے تاں جے محمد اتے اودے دین نوں سمجھیے ۔
حجرہ اسود
یقیناً جیڈے ایس گالھ دے شوقین نیں اوہ ضرور لھبن گئے کہ حجرہ اسود کی ہے یا ایں کہ ایں کیڈی شے دی نمائندگی کردا ہے ، مسلماناں ، مسیحیاں اتے آچارِ قدیمہ دے ماہرین ساریاں دی ایس مقدس پتھر دے پاروں مختلف تفاسیر ہویا ہون گیاں ۔ ایس مقالے دا کام ایناں نقطیاں نوں لھبنا ایں اتے کُجھ بظاہر معقول مفروضات بیان کردا ہے۔
ایں مواد چوکھی طراں چمکیلے حجرہ اسود دے متعلق ہے اتے ایں پہلے حصے نال بھریا ہوا ہے ۔ اتے فیر چار باباں وچ تقسیم ہویا ہے۔ پہلا باب محمد توں لیکے حجرہ اسود شروع دے مسلماناں دیاں روائیتاں ،محمد دی اپنی زیارت اتے ایس زیارت دے بعد مختلف زیارتاں دے پاروں بیان کردا ہے ۔ دوجا باب عرب دے ابتدائی مختلف پتھراں دے پاروں بیان کردا ہے جیناں دے پاروں ایں یقین کیتا جاندا سی کہ ایں مجسم دیوتے اتے دیوائی نیں ایس پتھر دی ابتدائی دا اک وسیع تجزیہ ایس گالھ نوں جانن اتے سمجھن کیتے ہے ۔جیدے پاروں اسالامی حجرہ اسود تے دھرم اتے بدعت نال جُڑیا ہویا ہے۔
تیجے باب وچ محمد دی مادہ پرستی توں روک تھام دے پاروں دو مثالاں شامل نیں ، پہلی مثال دیوی الا اُعضا کیتے اودیاں قُربانیاں اتے نامہناد شیطانی ایتاں محمد نوں دو واری اودے بیلیاں نیں نویں دین وچ ابتدائی مادہ پرستی دے کماں نوں شامل کرن دا آکھیا جدکہ اوناں دے وچ بوہت سارے اختلافات جیڈے کہ محمد دے دوجے ہم عصراں نیں جیڈے اسلام توں پہلاں دھرم رکھدے سی اُٹھائے ۔
چوتھے باب وچ حجرہ اسود دے بارے بوہت سارے مقاصدشامل کیتے گئے نیں ایس گالھ نوں ظاہر کرن کیتے کہ اوہ کی ہے اتے اصل وچ کیڈی شے نوں پیش کردا ہے ایس حقیقت دے متعلق کہ ابتدائی عرب آلے بتاں دی پوجا کر دے سی اتے دیوتاواں اُتے دھرم رکھدے سی اتے ایسے ہی ماحول وچ رہندے سی۔اسلام دے پاروں اک وسیع نقطہ نظر دا جاری حج دے اندر لیا گیا ہے ۔جیناں نوں ہور نکے حصیاں وچ ویکھیا گیا : ( الف ) پتھر دے مسلماناں دی تشریح جیڈی بائبل دے پتھر دہ ہوئی ( نُکر دے سرے دا پتھر جینوں معماراں نیں رد کیتا۔ (۱۔پطرس ۲: ۶۔۷ ) (ب)دمشق دے یوحنا دی گواہی جیڈا کہ مفید پتھر تے دھرم رکھنا سی قرامتی فرقے دے لوکی جیڈے کہ اک روحانی مسلمان فرقہ سی جیڈا کہ اپروڈائٹ مجسم دا سردار سی اتے دیوی الات دے برابر سی اوہ وی ممکنہ طور تے محمد نوں اُسے پتھر اں دی طراں عزت دیندا سی : ( ج ) :اک لمبا تجزیہ کہ دیوی الات اک ممکنہ الوہیت دی اُمیدوار سی ۔ ( د ) انج ہی دیوی الا اُمنہ وی دیوی الات دی طراں اللہ دی دھی سمجھی جاندی سی ۔ انج ہی دیوتا اللہ نوں وی حجرہ اسود دا مجسمہ تصور کیتا جاندا ہے۔
رب مہتاب اللہ اتے الرحمٰن دی بدعت
دوجے حصے وچ دیوتا اللہ دی ابتداء دے باپاروں مختلف تحقیق نوں تفصیل نال ویکھا گیا ہے پہلا قدم ایس گالھ نوں لھبدا ہے ۔ کہ دیوتا ایل دی لسانی جڑاں دا تعلق لفظ اللہ دے نال ہے۔ کیوں جے اوہ دونہویںاک جیی لسانی بنیاداں تے تعلق رکھدے نیں دوجا ایس بحث وچ سوال ایں اُٹھدا ہے کہ آیا اللہ اک بندے دا ناں ہے یا محض دیوتا ورگی اک اصلاح ہے۔ جے کر اللہ اک شخصی ناں ہے ، تاں فیر ایں بائبل دے رب دے ناں توں مختلف کیوں ہے یعنی یہواہ توں ؟ اخیر وچ اک مطالعہ جیڈا مختلف چن دے خُداواں دے پاروں ہے جیڈے پورے عرب وچ سی ، جیناں دی بنیاد ماہرین آثارِ قدیمہ دے شواہد تے ہے۔ جیناں نیں ایس گالھ تے روشنی پائی کہ ایں اللہ ہی ہے۔
اک ہور وسیع مطالعہ جیڈا ایس حصے وچ موجود ہے اوہ ایس گالھ تے روشنی پاندا ہے کہ محمد نیں اسلام توں پہلاں دی اک بدعت الرحمٰن نوں نوی اسلامی سوچ وچ شامل کر دیتا ہور ایں کہ تاریخی شواہد الوہیت دے بھید نوں وی عیاں کردی ہے۔
جیس نوں الرحمٰن نال جوڑیا گیا ہے ( جیدا ترجمہ ترس نال بریا ہویا یا رحم نال بھریا دے نال کیتا گیا ہے ) اتے ایس نوں نوے دین دے نال جوڑیا گیا ۔محمد نیں بڑی خُوبی دے نال اپنے آپ نوں اوس مسلمان نال جوڑیا ہے جیڈا اوس دور دے رحمانہ نبیاں دے ہم عصراں وچوں اک سی۔
محمد
تیجے حصہ وچ محمد دے کردار نوں اک روحانی رہنما دے طور نال بیان کیتا جاندا ہے اتے اودے نال روحانی طرز دے ابتدائی تجربات نوں جیڈے عاملیت وچوں نیں ۔ محمد دی غار دے اندر روحواں دے نال خوف ناک اتے اشتعال آمنے سامنے ، اودے بعدوں بے شمار بد روحواں نال ملاقاتاں ، مردی دے دور ، جادوگری اتے علم الاعداد دیاں مشقاں ، ایں سب ایس گالھ دی صداقت وچ اضافہ کردیاں نیں کہ محمد عاملیت یا شمانیت دی مشق کردا سی دوجے موضوعات اودی توہم پرستی اتے بے ڈھنگیاں گالاں نوں پیش کردے نیں ۔ ۔
قرآن
چوتھا حصہ آپی ایس گالھ دے دعوے دے متعلق ہے جیڈے مسلمان ایس گالھ کیتے کردے نیں کہ جدید قرآن مُستند ہے ۔ تاریخی وضاحتاں دے نال ایس گالھ دا جائزہ لیا گیا ہے کہ آیا موجود قرآن اوہ ہی ارآن ہے جیڈا ابتدائی اسلام نیں پیش کیتا ‘‘ تنسیخ دے عقیدے ’’ دی پرکھ نال شکوک و شہبات اُٹھدے نیں ۔ پرکھ دی ایں تکنیک ایس گالھ دے تضاد نوں پیش کردی ہے کہ موجودہ قرآن دیاں ایتاں بدلیاں گئیاں نیں
اسلام وچ مُکتی دا تصور
پنجواں حصے وچ میں فیصلہ کیتا اسلامی عقیدےوچ مُکتی دا تصور ہے ۔ اہم موضوعات جیویں خون دی قُربانی دا کفارہ، جری طور تے پہلاں توں طے کردہ مُکتی ، اسلام دا ارواح دی روحانی تطہردا نظریہ ۔
اسلام وچ عورتاں دا تصور
چھیواں حصہ سانوں عورتاں دی تزلیل دے متضاد نظریات اتے عملیکماں نوںویکھیا گیا ہے ۔
اسلام دیاں اپنیاں مقدس تحریراں وچوں مثالاں دیتیاں گئیاں نیں ۔ ایں ضرب المثال مغربی قاریوں کیتے اکثر بوہت ہی دھچکا دین آلی نیں ۔
جہاد
ستواں حصہ مکمل طور تے جہاد دے تصور دے سروےنوں پیش کرداہے۔ ایس حصے وچ دھرم نہ لیان آلیاں کمزوراں ، تاریخی شہنشاہی جہاداں ، جہاداں ، اسلامی غلامی دی تجارتاں نوں زیر بحث لیاندا گیا ہے۔ اتے ہور ، موجودہ اسلامی جہاد دی تحریکاں اتے بائبل دی نبوت دے متعلقا تجزیاتی تعلقات نوں وی شامل کیتا گئیاں ہے۔
باب ۱
حجرہ اسود دی تاریخ
حجرہ اسود دےبیانات
حجرہ اسود دے متعلق جیڈا کہ مکہ وچ واقع ہے دے بارے وچ اک مخصوص فضا موجود ہےاتے کعبہ دے نواحی علاقیاں وچ ایں اک بھید دی طراں لُکی ہوئی ہے اودی ابتداء دا بھید پھیل چُکیا ہے اتے اودے متعلق بوہت ساریاں کہانیاں اتے توہمات موجود نیں برزخ دیاں روایات اتے مادہ پرستی دی روایات دی طراں حجرہ اسود وی سائنس اتے منطق دے دور وچ اک عقیدہ بن چُکیا ہے اودا اثر پیچھاں کالے جادو اتےبے دین کفر دے نال ملدا ہے۔ ہزاراں لوکاں دا بہندا ہویا لہو جیڈا اک متلاطم دریا دی طراں ہے اوہ دنیا کیتے اللہ دے غضب اتے قہر وچ سڈدا ہویا اک نشان ہے اج دے ایس باترتیب روشن خیال دور وچ ہلی تیکر فوجی جہاد دی گالھ مہان دیاں چیخاں دی آوازاں آرھیا نیں جیڈی ایس گالھ دا اعلان کردا ہے کہ ‘‘ اللہ دے سوا کوئی رب نہیں اتے محمد اودے رسُول نیں ’’ ایس گالھ توں کیتے پرے نیں کہ مارے جان آلیاں تے رحم ہوئے ، اک لُکی ہوئی تلوار اپنی پوری جادو آلی طاقت اتے بربادی دی قوت دے نال اک گردباد دی طراں لٹکتی ہوئی نظر آندی ہے۔
چُپ چاپ ساری دُنیا اوس آن آلی موت نوں دیکھدی ہے ؛ ااسلامی چکر دے بگاڑ وچ حجرہ اسود تسارے مہذب معاشرے دے اندر جیڈا کُجھ اوندے راہ وچ آرھیا ہے اونوں نگلدا جارھیا ہے اتے جہاد دی چیخ و پکار وچ ایں پوری دنیا دے لوکاں دا لہو بہا رھیا ہے ۔جیناں نیں رب مہتاب اتے نبی محمد دے اگے گھٹنے ٹیکن توں انکار کیتا ہے۔
حجرہ اسود دے بیاندا پُرانا ترین تفصیلی تصور مسلمان تاریخ دان ازاقی دے آلوں آیا۔ الزبیر دی عملداریدے دوران ؛ اس نے ۶۸۳ توں ۶۸۴ عیسوی وچ مکہ دے محاصرہ دے ویلے اک بیان دیتا ۔ بنو اُمیہ دے دور وچ ، یزیددی فوج نیں پاک شہر مکہ تے سڈدے ہوئے تیراں نال شدید حملہ کیتا ۔ اُوناں تیراں وچوں ااک نیں کعبہ نوں ساڈ دیتا اتے ایں مکمل طور تے برباد ہویا ۔ بعدازاں ، حجرہ اسود تین وڈے حصیاں وچ ٹوٹ گیا ۔ (۱)بعد وچ اک ٹکڑے نوں کٹیا گیا اتے بوہت سالاں کیتے اونوں بنو شائبہ ننیں رکھیا ۔ ایف ۔ ای پیٹرز اپنی کتاب حج وچ ، تاریخ دان ازاقی دیاں گالھاں نوں لکھدا ہے۔
ابن الزبیر ننیں اونوں آہنی ہتھاں وچ لیا، اونوں اونے اُتوں مُکا دیتا ، جیدی حالت اتُوں صاف ہے ایس پتھر (رکن ) دی لمبائی ۲ ہتھ ہے اتے ایں کعبہ دی مضبوط کند دے نال ہے ۔ ‘‘ میں کسے توں سُنیا کہ اوس دا اندر اں کند آلا حصہ کُجھ کہندے نیں کہ گلابی رنگ دا ہے ، کُجھ کیندے نیں کہ چٹے رنگ دا َ۔ ’’ (۲)
ابن الزبیر دے ویلے دی اک ہور ریت وچ آکھیا گیا کہ اوس پتھر دی لمبائی تین ہتھ سی ۔ دوجے گواہ وی بیان کردے نیں کہ اودا رنگ چٹا سی سوائے باہر آلے دے باقی سارا چٹا سی ۔ (۳) مسیحی لکھاری جان و مشقی، جیڈا ابتدائی اٹھویں صدی دے دوران اک مسلمان حکومت دےزیر تسلط علاقے وچ رھندا سی ۔ اوس نیں ‘‘ سفید پتھر ’’ دے تاریخی بیان وچ آکھیا ۔ جان بڑی روانینال عربی بولن آلا شخص اتے قرآن اتے حدیث کیتے بوہت مشہور سی۔ اوہ ایس گالھ تے دھرم رکھدا سی کہ سفید پتھر افراتِ بُت دا سربراہ سی ، جینوں عرب آلے پوجدے سی اتے اونوں خجیر ( وڈا ) آکھدے سی۔
جان نے کہا، ‘‘ یہاں تک کہ آج بھی اس پر اُبھرے ہوئے حصے موجود ہیں جن کو بڑے احتیاط سے مشاہدہ کیا جاتا ہے ’’۔ (۴)
۹۳۰ صدی عیسوی کے دوران قرامتیوں نے مکہ پر چڑھ آئے پتھر کو اُٹھایا اور واپس العصا یا بحرین میں واپس لائے، وہاں اُنھوں نے اُس کو نصب کیا اس کے لیے ایک بڑے تاوان کی پیشکش بھی ہوئے لیکن اس کونظر انداز کر دیا گیا پھر ۲۱ سالوں کے بعد ، ایک تاریخ دان جیو وائی کے مطابق حجرہ اسود کو کوفے کی جامع مسجد میں اس پیغام کے ساتھ رکھا گیا : ‘‘ حکم سے ہم اس کو لائے اور حکم ہی سے ہم نے اس کو واپس رکھا ’’۔ (۵) سفید پتھر چرا لیا گیا جس کو تین حصوں میں تقسیم کیا گیا لیکن جب اس کو واپس کیا گیا تو یہ سات مختلف حصوں میں تھا۔
اسلام دے انسائیکلوپیڈیا وچ اک من بھاندا سوال کیتا گیا : کی قرامتیاں نیں جان بوجھ کے اوس چٹے پتھر نوں ایس گالھ نوں ظاہر کرن کیتے ست عدداں وچ تقسیم کیتا کہ دورِ حاضر وچ ست امام ہون گئے ؟ (۶)ایں دلیل ظاہر کردی ہے کہ اک عرصہ توں اوہ اسلامی بھیس وچ اک روحانی فرقہ جیڈا اپنے اپ نوں آپی لُٹدا ایں مزید ہور اوہ ست اماماں دے عقیدے اُتے وی یقین رکھدے سی اتے ست اراکین اُتے وی۔ (۷) اک ہور عقیدے دے مطابق قرامتیاں نیں ایس نوں دھرم توں ہندسہ ایمانی بناندیاں ہوئا ست آسماناں دا اسلامی آخرت دا عقیدہ بنا دیتا۔ (۸)گردنِ باعئم دے مطابق ، محمدی تہواراں وچ ۱۹۳۲ وچ اک افذضانی زائر نیں اودا اک ہور حصہ توڑ دیتا اتے بادشاہ ابنِ صعود دے دور وچ فوراً واس حصے نوں دوبارہ جوڑیا سی (۹)
ستمبر ۱۸۵۳ عیسوی وچ مشہور دریافت دا ، کیپٹن رچرڈ برٹن ننیں اپنا بھیس بدل کے دس منٹ تیکر حجرہ اسود کدے کول رھیا ۔ اُودی اپنی کتاب ، ‘‘المدینہ اتے المکہ دا ذاتی مقامی دورہ ’’ اوہ لکھدے نیں اتے تھلے دیتے ڈونگے مشاہدے نوں بیان کردے نیں ۔
میں ڈونگائی وچ اودا مشاہدہ کیتاہے اتے ذاتی طور تے ایس گالھ کیتے قائل ہاں کہ ایں اک چٹانی شہاب ثاقب دا حصہ سی اتے تقریباً سارے مسافر اوس اک نقطے تے متفق نیں کہ ایں اک آتش فشانی پتھر ہے علیبے ایس نوں معدنیاتی طورتے اک آتش فشانی پہاڑ دا حصہ آکھدے نیں کُجھ کہ شفاف طور تے چمکتدا ہے اتےایندے سیاہ پس منظر دے سبب توں اوس دیاں ٹائلاں سُرخی مائل للگدیاں نیں ۔ اک ویلویٹ دی طراں ماسوائے اودے کہ اک حصہ دے جیڈا کہ سُرخ ہے برکھادت اودے بارے سوچ دے سی کہ ایں ایک سفیدی مائل اتے پیلے مواد نال بنیا ہوا پتھر ہے (۱۰) برتن اودے بارےوچ ااک ہور خلاصےنوں بیان کردے ہوئے جاری رکھدے نیں :
کہ میرے نزدیک ایں عام شہابِ ثاقب دا اک پتھر ہے جیدے اُوتے اک موٹی چادر ہے ایں چمکیلی اتے پالش کیتی ہوئی نظر آندی ہے ممبی دے ڈاکٹر مینوں ایدی ملکیت دے بارے اک خاص گالھ دسی جیدے توں مینوں پتہ چلیا کہ ایں سیاہ اتے اندر توں چمکیلا اتے چمکدا ہایا سرمئی سفید اتے ایں نکل دے لوہے وچ ملان کیتے نتیجے وچ نظر آندا ہے ۔ (۱۱)
بوہت سارے جدید بیانات دا اضافہ اوس حجرہ اسود وچ شامل کیتا گیا۔ گردانِ باوئم ۱۹۵۱ توں اودے واسطے روایتی تجزیہ پیش کردے نیں :
حجرہ اسود مختلف طراں نال اک لاوے اتے شہاب ثاقب دے ٹکڑے دے طور تے بیان کیتا گیا ہے اتے اصل وچ ایں اک گہرے سُرخی مائل بھورا رنگ ہےاتے مشرقی کونے وچ تعمیر ہویا اتے تقریباً زمین توں ۵ فٹ اُوپر ہے ھن ایں تین وڈے اتے ست سات نکے حصیاں نوں اکٹھا کرکے سلور بینڈ نال بنیا گیا ہے اس کا ڈایا میٹر تقریباً ۱۲ انچ ہے ۔ (۱۲)
اسلام دا انسائیکلو پیڈیا ااودے پاروں ہور بیان کردا ہے:
ایں پتھر کعبہ دے جنوب مشرقی حصے وچ ہے جیڈا کہ تقریباً ۵۰ ۔۱ گز یا میٹر زمین توں اُوپر ہے ایں سیاہ رنگ دا ہے اتے سُرخی مائل ہے اتے ااودے حصے زردنیں جیڈ کہ تقریباً ۱۱ انچ ۲۸ سینٹی میٹر چوڑے اتے ۱۵ انچ اتے ۳۸ سینٹی میٹر اُونچے نیںاتے اک سلور وچ بندھے گئے نیں (۱۳)
ایں خاص گواہی دمشقی جون دی تائید کردی ہے کیوں جے اوُس نیں اوس دی شکل اتے روایتی سائز دی مشاہبت مادہ پرست دیوی استعارات دے مجسمے دی طراں دسی سی ۔ میرثیا الائیڈ نے مذہبی انسائیکلو پیڈیا وچ بیان کیتا ہے :
کعبہ دی اک اہم ترین شے اوس دی بیرونی طرف واقع مقام ہے ایں حجرہ اسود ہے جیڈا کہ اودے مشرقی کونےوچ واقع ہے ۔ حقیقت وچ گہرے سُرخ بھورے رنگ دا ایں پتھر، ھن اک کیثف چاندی رنگ دے بُکس وچ ہے، اوس سیاہ رنگ دے پتھر دی ابتداء دے بارے معلوم نہیں ممکن ہے ایں شہاب ثاقب توں ہوئے (۱۴)
ایں سارے تینوں جدید بیانات جیڈے بیان کیتے گئے اک طراں دے نیں ۔ ایدے باوجود ایس پتھر دی حقیقی سائنسی ابتداء دے پاروں شک باقی ہے۔ کی ایں ابتدائی سیلکون گلاس دے پھسلے ہوئے نکل اتے لوہے لوہے نال بنیا ہویا ہے جیڈا اک شہاب ثاقب توں ٹوٹے ہوئے ستارے توں نکلیا ؟ یا ہو سکدا کہ ماہر جغرافیائی ٹیم اک مکمل تفتیش دے ذریعے اوس بھید نوں حل کر سکے ۔ کی ایس گالھ دی کوئی سائنسی وضاحت ہے کہ کیوں ایں پتھر چٹے توں کالا ہویا ؟ یا ہو سکدا ہے کہ اوہ اصلی سفید پتھر جیدی محمد تعظیم کردا سی اوہ قرامتیاں نیں چُوری کر لیا اتے اودی تھاں تے موجود حجرہ اسود رکھ دیتا ہوئے ۔ مسلمان اج وی بحث کر دے نیں کہ پتھر سیاہ کیوں ہویا پتھر دے محصور کیتے جان وچ کی راز ہے ؟ کیوں پتھر دا اک نکا حصہ ہی عوام تے ظاہر کیتا جاندا ہے؟ کی سیاہ پتھر وچ موری ماضی دی کسی جنسی زرخیزی دے ایمانی کام نوں ظاہر کردی ہے ؟ ایں بھید توہم پرستی اتے رازداری دے سبب لُکے رہے ۔
حجرہ اسود ہی صرف اوہ پتھر نہیں سی جینوں کعبہ وچ قابلِ تعظیم سمجھیا جاندا سی۔ ٹھیک اودے عین سامنے دے نکر وچ اتے تھلے آلی تھاں تے ، اک ہور سُرخی مائل پتھر جینوں ‘‘ سہولت دے پتھر ’’ ( حجرہ سعادہ ) آکھیا جاندا سی رکھیا ہویا ہے ۔ (۱۵) اک ہور پتھر وی سی جینوں
‘‘ اسٹیشن’’ یا ابرہام دے ‘‘کھڑے ہونے دی تھاں’’ آکھیا جاندا سی ایدے پاروں آکھیا جاندا ہے کہ ایدے اُتے معجزاتی طور تے اودے پیراں دے نشانات محفوظ نیں ۔ اخیر وچ ، کعبہ دے اندر تعظیم دا دوغلا کردار ہے جیویں کہ ایلیڈ نیں آکھیا :
حجر اسود اتے دروازے دی بیرونی دیوار مُلتزان دے وچکار دوغلا کردار ہے جتھے پوجا کرنےآلے اپنے بدن جُھکاندے سی ۔: براقا (برکت، قوت ) وصول کرن کیتے ۔ ایں پاک مکان دے نال منسلک ہے۔(۱۶)
حجرہ اسود اتے دوجیاںانج دیاں شیواں دی تعظیم خُداؤاں دی طراں کیتی جاندی سی ایں سارے اسلام توں پہلاں دے پتھر پیوتر پتھر آکھواندے نیں : پر حجرہ اسود نوں کعبہ وچ ساریاں توں بوہتی تعظیم دیتی جاندی سی ۔
حجرہ اسود دیاں روائیتاں
آدم توں لیکے طوفانِ نوح تیکر
حجرہ اسود دی کہانی آدم دے جنت توں زمین تیکر اخراج توں شروع ہوئی۔اونے اپنے آپ نوں بُدھا دی پہاڑیاُتے جیڈا انڈیا وچ واقع ہے پایا۔ روائیتاں دے مطابق آدم نوے فٹ لمبا سی ۔(۱۷) اودے سر اُتے ستاریاں دا اک گلدستہ رکھیا گیا سی ، جیڈا کہ تقریباً آسماناں تیکر ہی اپڑدا سی جیتھوں اوہ آیا سی ۔(۱۸) اوہ پہاڑ اُتے اوس کوشش کیتے کھڑا سی کہ فرشتتیاں نوں گاوندے ہوئے سُنیا ۔ شام دے دوران ، فرشتے دیومیکر آدم توں ڈر جاندے سی اتے رب کولوں دُعا کردے سی کہ اونوں اُوتھوں ہٹا دیوے ۔ رب کریم نیں اوناں دیاں دُعاواں دا جواب انج دیتا کہ آدم دا سائز زمین تے دوجے رہن آلے ڈنگراں دی طراں کر دیتا ۔
اودے سائز دے گھٹ ہون دے نتیجے وچ ، آدم ہور فرشتیاں دے گیتاں نوں نہیں سُن دا سی اتے اوس نیں اوس گالھ دا اقرار کیتا کہ ایس گالھ توں کس قدر غمزدہ سی ۔ رب نیں اونوں جواب دیتا : ‘‘ اے آدم ’’ توں ہمیش جفا کشی کرے گا ، ‘‘ پر توں مینوں ملے گا ’’ (قرآن۸۴ : ۶ ) فیر رب نیں آدم نوں ترغیب دیتی کہ ‘‘ الہی تخت ’’ ( حجرہ اسود ) دی زمین اُتے لھبوں ایس ریت توں انج معلوم ہویا کہ اللہ دے مقام یا تجسم دا نچوڑ حجرہ اسود وچ ہے ، رب صرف اودے وچ ہی بسدا ہے یا اُودا تخت اودے اُتے لگا ہویا ہے ۔ فیر آدم نیں رب دے اوس سُپرد کیتے ہوئے اختیار دی پیروی کیتی اتے جنوب مغرب وچ جودی دے پہاڑ ، جیڈا کہ مسلماناں دے نزدیک اراراط دے پہاڑ دے مساوی ہے سفر کیتا ۔جنوب وچ سفر کردے ہوئے، لُبنان دا پہاڑاتے اُولیوز دے پہاڑ توں سینا دے پہاڑ اتے سُرخ ساحل سمندر تیکر سفر کیتا ، فیر اوہ حجاز دی سُکھی وادی وچ داخل ہویا ، ااک انج دی تھاں جیڈا پہاڑاں نال؛ بھریا ہوئا سی اتے ایں پہاڑ چمکدار کالی چٹاناں نال بھریا سی ۔ فوراً اوس نیں محسوس کیا ایں تھاں ہ ‘‘ زمین دی ناف ’’ ہے ‘‘ خُدا دے تخت دا مرکز ’’ ۔(۱۹)
ایس ریگستانی وادی وچ اک ہلکی بلندی تے ، اک تنبو یا چھتر کھڑا ہے جیڈا کہ چار چھتریاں دے ستوناں دی طراں ہے اتے اودے تے اک ادبی دی طراں دی اک چھت ہے ۔الزبتھ الیک اتے ہال الیک اپنی کتاب ، ‘‘ مکہ دی بلسڈ مدینہ دی ریڈینیٹ ’’وچ ، ایس بیان نوں جاری رکھدے نیں :
چھتر دے تھلے ، ایں ایس قدر چمک دمک دے نال ہے کہ ایں ساری وادی نوں روشن کر رھی ہے ۔ اک چٹا پتھر بعل دی طراں تھلے ہے جیڈی کہ آدم دی روں دی علامت ہے ۔ آدم اپنی ہی آتما دی علامت تے چلدا رھیا ، اتے فیر اُوناں پتھراں دے نال جیڈا جیرا دے پہاڑ توں لیائے گئے ، اوس نیں جتن کیتا کہ زمین نوں ہمیش کیتے اپنی مضبوط کاریگری نال اودییاں کنداں وچ باز رکھ لے۔۔(۲۰)
ایں خاص ریت واضح طور تے بیان ہے کہ آدم نیں زمینات حجرہ اسود لھب لیا ۔مسلمان تاریخ دان طبری دی ریت توں ۔(۸۳۹ سے ۹۲۳ صدی عیسوی )ا وہ دعویٰ کردا سی کہ آدم جیڈا حجرہ اسود لیایا سی اوہ اپنی اصلی حالت وچ اوہ برف توں زیادہ چٹا سی ’’ (۲۱) مزید ہور ، اوہ اپنے نال موسیٰ دیاں شیواں مُر اتے لوبان وی چُکے اُٹھائے ہوئے نیں ساریاں روائیتاں ایں دسدیدیاں نیں کہایں صرف اک پتھر تے زور نہیں دیندا بلکہ جنت دے اک ‘‘ ہیرے یاقوت (روبی)’’تے وی بھی زور دیندا ہے۔ (۲۲) آدم نے اُوس ہیرےنوں اپنے اتھرو پونجن کیتے کے لیے استعمال کیتا کیوں جے جنت نوں چھوڑن دے بعداودے اتھرو اوہ ہزار ورےتیکر نہ رُکے جدوں اوہ جنت وچ واپس نہیں گیا، جتھے ابلیس یعنی شیطان اونوں ہور پریشان نہ کر سکیا ۔(۲۳) ایں وی آکھیا گیا کہ آدم نیں چٹے پتھر نوں مکہ دے نزدیک کیوبے دے پہاڑ اُتے وی رکھیا : ھینری راتاں وچ ، اُوس نیں آسماناں نوں روشن کر دیتا جیویںچن راتاں نوں کو چانن کردا ہے (۲۴)اک لمبی جندڈی دے بعد ، آدم مکہ وچ فوت ہو گیا۔اودے پُتر سیت نیں اُونوں ابو کیوبے دی غار دے تھلے دفن کیتا فیر شاندار پتھر اوس چھتر توں لیا گیا اتے آدم دی قبر اُتے رکھیاگیا۔
طوفان دے دوران
نوحدے دوران، پتھر ڈوب گیا اتے آدم دی لاش پانی دی سطح اُتے تیردی رہی جد کہ کشتی اپنے ارادے اُتے چلدی رھی سی اتے اوس نیں ڈوبے ہوئے پتھر اُتے ست چکر لگائے (۲۵) ایس موقع اُتے ، ایں شمالدے آل سفر کیتا اتے اخیری جودی دے پہاڑ اُتے رُکیا ۔ ااک ہور ریت ایں وی ہے کہ کیویں کشتی نیں مکہ اتے مدینہ دے مقدس شہر دے آسے پاسے اک ہفتے کیتے چکر لگایا ۔ اوس ویلے دے دوران، اوہ گھر جیڈا آدم نیں بنایا سی جیڈا پتھر دے نال سی کیوبےدے پہاڑ اُتے چُکیا گیا ایس لئی اوہ نہیں ڈوبیا ایتھوں تیکر کہ یایس پس منظر وچ وی ، پتھر کسی حد تیکر ڈوبیا، جد کہ ایس حقیقت دی وجہ توں ایس طراں دی کہانی کہ پانی نوںآکھیا گیا کہ اُوچا ہو ایں۱۵ ہتھ زمین دی سطح توں بلند ترین پہاڑاُتے اُوچا ہوئے ا (۲۶)
ابرہام دے ویلے وچ
ایلک اتے ایلک روایتی ادھرم دے خلاصےنوں شاندار طریقے نال پیش کردے نیں کہ کیویں ابرہام نیں ابتدائی کعبہ دی تھاں نوں دریافت کیتا ۔
جدوں اسماعیل واپس آیا، ابرہام نیں بڑی سمجھ کیتے اپنے بپُتر دی مدد لئی : رب دے گھر نوں بنانون کیتے ۔اک مشتعل ہویا ااک ٹیلے دے گرد چلی اتے اک بدل جیدی شکل ۲ سِراںآلے اژدہےدی طراں سی ۔ ابرہام اتے اسماعیل نیں زمین نوں پُٹیا اتے ریت دے تھلے اوناں نیں آدم دی قبر دے ابتدائی آثار پائے۔ اک پتھر جیدے اُتے ایں اکھر لکھے ہوئےسی : ‘‘ میں باکا (مکہ کی وادی)دا رب ہاں ۔ اتے میں ترس اتے محبت نوں اپنے دو ناواں دے طور تے خلق کیتا ہے’’۔ (۲۷)
ایس توں ایں گالھ واضح ہو جاندی ہے کہ ایں الوہیت جیدا اُتے ذکر ہویا ہے اوہ محض اک علاقے دے ‘‘ اعلیٰ دیوتا ’’ دی ہےاتے ایدا تعلق عبرانیاں دےقادرِ مطلق رب توں نہیں ، جیدا ذکر اگے ہور چوتھے باب وچ کیتا جاوے گا ۔
ایس رُکی ہوئی تعمیر وچ اُوناں نیں فیصلہ کیتا کہ مشرقی کونے کیتے اونوں اک منفرد پتھر دی لوڈ ہے جیدے سبب توں پوجا کرن آلے جاننن کہ اُوس تھاں د طواف ایتھوں شروع کیتا جاوے ۔ ایس طراں نال ایس درخواست اُتے انج دا پتھر لیان واسطے اسماعیل نیں معجزاتی طور تے ابو کیوبے دی پہاڑی توں ایں مقدس قیمتی پتھر لیایا جیڈا کہ آدم دی موت دے ویلے توں اوتھے دفن سی ۔ ‘‘ اوس آسمانی پتھر دی لو نال اک واری فیر مکہ دا سارا علاقہ چانن ہو گیا ۔ ’’(۲۸)
ایتھے اوس آسمانی پتھر دے بارے وچ کہ ا وہ کیویں ابرہام دے کول لیایا گیا دو روایئتاں نیں اک جیڈا ایس نظریے نوں پیش کر دا ہے کہ کیویں جبرائیل فرشتہ آسمان توں اوس پتھر نوں لیایا ، اک دوجی کہانی ایس گالھ نوں دسدی ہے کہ کیویں ایں پتھر ابو کیوبے توں لیاندا گیا ایں دونہویں عقیدے اسلامی زبانی کہانیاں وچ ملدے جُلدے نیں ۔
ابتدائی اک قریب مشرقی مفکر ایف ۔ ای پیٹرز نیں اپنی کتاب یہودیت ، مسیحیت اتے اسلام وچ : شاندار پیرائے اتے اودی تشریح بیان کردے ہوئےآکھدا ہے کہ ایں سپینی صوفی ماسٹر یون العربی نال مشابہ ہے ( ۱۲۴۰ سی۔ ای ) :
ایں آکھیا جاندا ہے کہ ابو کیوبےدا پہاڑ زور دار طریقے نال ہلیا اتے اودے توں حجرہ اسود ٹوٹیا اتے اُوس ویلے ایں چٹا نیلم سی اتے جبرائیل اوس نوںاک باغ وچوں لیایا اتے اودے وچ لُکا دیتا اتے ایں طوفان دے ویلے توں ابرہام دے دورتیکر ابو کیوبے دی پہاڑیوچ لُکا دیتا گیا (۲۹)
کیوں ایں پتھر سیاہ ہو گیا؟
پتھر دے رنگ وچ تبدیلی دی بوہت ساری وجوہات وضاحت کیتے بیان کیتی جاندی ہے۔ بوہت عام تاثر ایں ہے کہ ایں ‘‘حیض وچ مبتلا عورت دے چُھو جانن دی وجہ توں ہویا ۔ ’(۳۰)پیٹرز نیں اوس دی تصدیق کیتی کہ ایں صوفی ابن العربی نیں بیان کیتا ہے۔
حجرہ اسود اوس رُوح دے بارے بیان کرداہے ایں اک حیض وچ مبتلا عورت دے چھُونن نال سیاہ ہو گیا (۳۱)اک دوجیمختلف ریت بیان کر دی ہے، ایں اک حیض وچ مبتلا عورت دے چھون اتے گندےلوکاں دے اوس دے اُوپر چڑھن اتے اوس نوں رگڈنے دے سبب نال سیاہ ہو گیا (۳۲)
اک تیجی تشریح ایس گالھ تے ہے کہ ایں تبدیلی انسان دی ایس کائنات تے اپنی ذات دے پاروں ہے۔ ۔نتیجتاً ایس گالھ تے یقین کیتا جاندا ہے کہ ایں پتھر انساناں دے پاپاں دے سببوں سیاہ ہویا ۔ (۳۳) ااک ہور مختلف خیال سانوں سکھاندا ہے کہ ایس پتھر دے سیاہ ہون دا مطلب ہے کہ اودے اُتے چانن نہیں ہے اتے ایں اک مکمل علامت ہے ‘‘ رب واسطے روحانی طور تے غربت دی ( فقیر ) ۔ ۔ ۔ اتے رب دا خالی ہو جانا ۔’’ (۳۴) یا ضروری ہے کہ اپنی ذات نوں مارنا ۔ ایں ریت صوفی ازم یا بُت مت دے ذرائع توں آندی ہے۔
مادہ پرستی دیاں روائیتاں
ایں روئیتاں بعد وچ اسلام دےابتدائی وریاںوچ عقیدے اتے کہانیاں دی نیو اُتے ڈھک دیتی گئی قرآن اتے حدیث ایناں کہانیاں دے پاروں بوہت گھٹ دسدا ہے بھاویں ایناں روئیتاں نیں نسل در نسل اسلامی دھرم دی زبانی تعلیمات دے پاروں اہم کردار ادا کیتا خورے ایں بوہت زیادہ تفسیراں نال جیویں کہ اوس پتھر دے پوجن دے بارے وچ ماداہ پرستاں دی ہے اودے توں بچن کیتے ایجاد کیتا گیا۔
ابنِ صاد ایں دھرم رکھدے نیں کہ چٹے پتھر ابو کیوبے دی پہاڑی توں محمد دی پہلی وحی توں چار ورے پہلاں تھلے لیاندا گیا ۔ اک ہور گواہی جیڈی الفقہی توں آئی اودے مطابق ایں قریش دے قبیلے دی مکہ دی پہلی دوبارہ تعمیردے ویلے آیا، ‘‘ ممکنہ طورتے کیوبے دےویلے’’(۳۵)
ایں گالھ بالکل واضح لگدی ہے کہ حجرہ اسود کعبہ دی تعمیر وچ مادہ پرستاں نیں شامل کیتا پیٹرز نے بیان دیتا:
مکہ دےمتبرک مقامی بتاں دا اکھٹے کیتا جانا قریش دے پہلے ھاکم امر بن لوہے دے دور وچ ہویا اتے جتھے تیکر ابو کیوبے دے دینی مذہبی دیوتاؤاں دا حصہ سی (۳۶)
ایناں مادہ پرست ابتدائی لوکاں دی ابتداء وی جغرافیہ داناں اتے تاریخ داناں نیں رقم کیتی اتے آن آلیاں باباں وچ اوناں دے بارے وی گالھ ہوئے گی ۔ ایدے مقابلے وچ عقائدی بیانات وچ قرآن حدیث یا سیکلر ذرائع دےبیانات نہیں نیں ایں محض پرانیاں رائیتاں نیں ۔
محمد دی الوداعی زیارت
مکہ توں اک لمبی غیر حاضری دے بعد محمد مقدس شہر وچ اپنے آخری حج کیتے آیا ابن عباس وچ حدیث دے مطابق بیان ہے، ‘‘مشرکاں دے اک گروپ نیں ایس خبر نوں پھیلایا کہ لوکاں دا اک گروہ اوناں دے آل آرھیا ہے اتے اوہ یثرب دے بخار نال کمزور پے گئے نیں ’’(۳۷) ایناں حالاتاں وچ ، نبی نیں اپنے بیلیاں نوں حکم کیتا کہانج ہی کرن جیویں اونے آکھیا اونے ساریاں توں پہلاں کعبہ دے کونے دا بوسہ لیا جتھے حجرہ اسود نسب سی اتے فیر اودے حصے دے پہلاں تین چکر لگائے ایس گالھ دا مظاہرہ کرن کیتے کہ اوہ سفر نال کمزور یا بیمار نہیں نیں فیر اوناں نیں اپنے چکراں دا عمل چاروں پاسے جاری رکھیا ۔(۳۸)
شہادتاً عبداللہ بن امردی حدیث دے مطابق محمد نیں ہمیش ایسے طریقے نال حج اتے عمرہ دونہواں کیتے چکر لگان دی مشق کیتی محمد نے صفا اتے ماروا دی پہاڑیاں دے وچکار وی طواف کیتا(۳۹)ایں دونہویں روائیتاں مکہ دے اندر اسلام توں پہلاں وی کیتی جاندی سی اتے ایں شدت پسند مادہ پرست کر دے سی بعض دفعہ محمد اُونٹ دی سواری دی ریت دے مطابق وی اونوں ادا کرنی سی ہر واری ہی ا وہ حجرہ اسود دے کونے نوں عبور کردے اوہ اودے آل جُھکے ہوئے سر نال اشارہ کردے اتے فرماندے سی : ‘‘اللہ اکبر ’’ (۴۰)اوناں دی چھڑی دے استعمال دا اشارہ ایں وی بیان کردا کہ اُوس نیں کعبہ وچ ۳۶۰ بتاں نوں برباد کر دیتا ہے ۔ محمد کھڑا ہویا اتے اوناں آل اوسے چھڑی نال اشارہ کیتا اتے آکھیا ‘‘ سچ آ چُکیا ہے اتے جھوٹ جا چُکیا ہے ’’ (قرآن ۸۸ : ۱۷ )
فیر اوناں نیں اونوں اک اک کر کے ناس کر دیتا (۴۱)ایں پتھر دے بُت واضح طور تے ایس بدعت نوں پیش کردے سی کہ ورے دے ہر دن کیتے اک دیوتا نوں شامل کیتا جاوے ۔
محمد دے اک قریب ترین بیلی عمر بن الخطاب نیں چُم کے اتے چُھو کے حجرہ اسود دا بغور جائزہ لیا اتے چونک گیا ابیث بن رابعہ اپنی حدیث وچ عمر بن خطاب دی اوسگالھ نوں زناکاری دی اک شکل دے طور تے بیان کرتدے نیں : بے شک میں جاندا ہاں کہ تسی اک پتھر ہو نہ ہی کوئی فائدہ پہنچا سسکدے اوہ اتے نہ ہی کوئی نقصان ۔کی میں اللہ دے رُسول نوں چومدے ہوئے نہیں دیکھیا میں تہانوں نہیں چوما گا۔ (۴۲)
محمد دے کُجھ قریب ترین بیلیاں نیں اودی بوہت ساری رسماں دے متبادل رسماں ظاہر کیتیاں ایس حقیقت دے باوجود اوناں نیں محض فرمانبرداری کیتی اتے اختیار نوں اپنے پیارے نبی کیتے ملتوی کر دیتا۔ محمد محض مادہ پرستی دیاں ساریاں ساریاں گالھاں توں بچ نکلیا محض اک نواں عقیدہ ایجاد کرکے مثال دے طورتے اُوس نیں اعلان کیتا کہ رب نیں مسلماناں نوں حج اتے جہاد دیتا ہے تاجے اوہ کافراں نال لڑن ۔(۴۳)
حجرہ اسوددیاں زیارتاں
آرتھوڈیکس عمل
پرانی مشق حجرہ اسود کیتے روایتی مشق دے معاملے وچ ایں بوہت سارے حصے دی ریت سی جیڈا کہ محمد دے ویلے توں لا تبدیل ہوئے گی جدوں وی اودے لاگے توں گزر جاندا تاں پتھر نوں چُمیا جاندا پر جے کر اجتماع دے باعث نا ممکن ہوندا تے اونوں ہتھ نال چُھو لیاجاندا سی ایں چُھونا چہرےکیتے بدل گیا ’’۔ (۴۴)جیویں کہ پہلاں وی بیان کیتا گیا کہ اودے مدِ مقابِل اک دوجا پتھر ‘‘ یمنی کونے ’’ تے رکھیا گیا جینوں ‘‘وڈی خوشی دا پتھر ’’آکھیا جاندا سی فیر وی ایں پتھر محض چھون کیتے سی اتے اودا اونوں چُمیا نہیں جاندا سی اتے ایں گالھ ایس شے دی علامت سی کہ حجرہ اسود زیادہ تر برتری رکھدا سی ۔
بدداواں دے خلاف ِمعمول کام
مادہ پرستاں دے کھلے حج نوں مکمل طور تے نابود کر دیتا گیا بوہت سارے بدووں پجاری اسلام توں پہلاں دیاں رسماں نوں حج دے ذریعے ادا کر دے سی تھلے دیتے ہوئے بیان ایناں عجیب رسماں نوں ب نکھیڑ کہ بیان کر دا ہے۔
ابنِ جبار نامی اک مسافر نیں گیارہ سو بیاسی سی ۔ ای دی اک تحریری تاریخی حج رپورٹ نوں مہیا کیتا ایس اُمیدتے کہاوہ اپنی روحانی لوڑاں نوں پورا کرن گئے ہزاراں یمنی وچ حج دی رسم ادا کرنن کیتے آئےایں بدو پختہ یقین رکھدے سی کہ اوناں دے ملک دی زرخیزی دا انحصار براکا ( برکت دی قوت اُتے ہے جیڈا کعبہ اتے حجرہ اسود توں لیکے لے جان گئے۔ نتیجتاًاوہ اللہ کیتے اک منافع بخش تاجر بنے (۴۵) ابن جبار نیں بیان کیتا :
جدوں اوناں نیں نمقدس کعبہ دا طواف کیتا اُوناں نیں اپنے آپ نوں بالاں دی طراں اک چانگی ماں دے سامنے سُٹ دیتا اوہ اودی قُربت وچ پناہ لھبدے سی ۔ اُوناں نیں اودے پردیاں نال اپنے آپ نوں جوڑیا اتے اپنے ہتھاں نوں اودے نال پیوست کیتا اتے اوناں نیں اونوں حضر ناظر جان کہ ہنجواں نال نمازاں ادا کیتیا پر جینی جیویں ہی اوہ قصبے وچ اپڑے تاں اوناں دے وچکار کوئی وی اایس قابل نہیں سی کہ حجرہ اسود دا طواف کر سکدا یا اُونوں چھو سسکدا ۔ اُوناں وچوں ۳۰ یا ۴۰ اینے سختی دے نال جکڑے گئے جیویں زنجیراں دے نال اتے جدوں اوہ کعبہ دے دروازے اُتے اپڑے تاں ایں زنجیر اک ٹھوکر کھان دے نال ٹُوٹ گئی۔ (۴۶)
تقریباً ۷۰۰ وریاں دے بعد ۱۹۰۹ وچ ااک ہور مُشاہد جیدا ناں بیتِنونی سی اوہ بدووں دی ایس رسم دے بارے وچ ہور بیان کردا ہے:
بددواں دیاں عورتاں آدمیاں دیاں پُشتاں نوں مضبوطی نال پکڑ لیندیاں اتے جدوں اوہ حجرہ اسود تیکر اپڑدے اتے اوہ سارے اونوں چھوندے اتے اونوں چومدے سی ۔ خاوند بیوی دے پتھر دے پیچھے سر ہلاتندا سی اتے انج ظاہری طور تے اودا حج ہو جاندا سی اتے اوسے ہی ویلے اوہ اودے کیتے روندا وی سی: ‘‘کی تُسی نحج کر لیا ہے اوہ حجا ؟ ’’ اوہ جوابدیندی سی : ‘‘ ہاں میں ن کر لیا ہا میں کر لیا ’’۔ فیر اوہ حجرہ اسود تیکر مُڑ آندی اتے ایں آکھدی ‘‘ میں حج ادا کر لیا ہےاوہ اپنا سر آسمان آل اُٹھاندی اتے ایں آکھنا جاری رکھدی کہ تو مینوں قبول کرے یا نہ کرے میں حج ادا کر لیا اوہ اپنا سر آسمان آل اُٹھاندی اتے ایں آکھنا جاری رکھدی کہ تو مینوں قبول کرے یا نہ کرے میں حج ادا کر لیا جے کر تو مینوں قبول نہیں کیتا تاں تینوں ایں کرنا پئے گا کہ مینوں قبول (۴۷)
جتھوں تیکر حجرہ اسود دا تعلق ہے جیڈا کہ اکثر شادمانی دا پتھر یعنی (الحجر الصاد ) دا تعلق ہے ایں دونہویں پرانی مشق اتے بدواں دیاں رسماں نال اپنیاں جڑاں نوں ملاندے نیں جیڈا کہ عرب وچ اسلام توں پہلاں سی ،
اگلا باب ابتدائی پتھر دیاں بدعتاں دی تفتیش دا تعلق رکھدا ہے جیڈا کہ سارے ابتدائی عرب وچ واقع سی ایں مطالعہ اسلامی حج دی جڑاں نوں سمجھن کیتے زبردست ہے۔
باب ۲
اسلام توں پہلاں دیاں متبرک پتھراں دیاں بدعتاں
ابتدائی دنیا دے پتھر
صرف اسلام توں پہلاں عرب آلے ا وہ لوکی نہیں سی جہناں نیں پتھراں دی پوجا کیتی ۔ ایس گالھ دی وافر شہادت پُر اثر تشبہیات دے نال ملدی ہے کہ ابتدائی دنیا اتے عرب دیاں رسماں دے درمیان پتھراں نوں پوجن دیاں بدعتاں موجود سی۔ ایتھوں تیکر اسلام دے اندر بتاں دی پرستش یا تعظیم کرن دا تعلق ہے تاں ایس دا معاملہ وچ تھوڑا جیا ذہین ہر دایہاڑے دے کے کوئی وی ایس دین توں بے شمار مثالاں دے سکدا اتے ہور ایس طراں دیاں گالھاں دا تقابلی جائزہ لے سکدا ہے تھلے دیتا حصہ پتھراں دی پرستش دیاں بدعتاں دا بین الاقوامی تصور پیش کرے گا۔
مقدس پتھراں دیاں تعریفاں
مقدس پتھراں دی تعلیم ساری دنیا وچ انسان دی پیدائش ہی توں کیتی جاندی رھی ہے ۔ اوہ قربانیاں، جادوئی تصورات اتے الہیات دا کاروبار کردا رھیا خاص قسم دے پتھر سی۔
جیڈے انسان نیں اپنی خاص رسماں کیتے بنائے یا کھڑے کیتے ایں یادگاراں دے طور تے ستوناں یا قطاراں دےطور تے کھڑے کیتے گئے، اتے کائناتی آغاز توں ہی اوناں نوں مختلف ناں دیتے گئے۔ ایلیڈ نیں ایس قسم دے پتھراں دے بار ے وچ بیان کیتا ۔
استادہ، ماقبل تاریخ دے دور داپتھر (ایں لمبے، سیدھے کھڑے رہہن آلے یادگار پتھر سی ) ماقبل تاریخ دا سیدھے نصب کیتے ۔ پتھراں دا دائرہ (کھڑے پتھراں دا دائرہ): کلاں سنگی دور دی قبر جیدےوچ دو عمومی پتھراں اُتے اک لیٹواں پتھر ٹکا ہوا ہوندا ہے (ایں میز دی طراں یا لمبا پتھر، جیڈاسیدھا لیٹا ہوا فقی پتھراں داسلسلہ سی ) اتے پتھراں دےٹیلے ( پتھراں دےڈھیر ) (۱)
مزیدہور ، خاص شکل یا خصوصیات دے نال ، قدرتی چٹاناں نوں؎ مقدس اہمیت دے ناں دیتے گئے۔ جیڈے چھوٹے طراں دے پتھر ہوندے اُوناں نوں گھر وچ بدعت دے نشاناں دے طور تے استعمالکیتا جاندا سی اتے اوناں نوں جادوئی حفاظت دے طور تے جسم اُتے چُکییا بنھیا جاندا سی ۔ا وہ پتھر جیڈے اینے نیکے ہوندے کاوناں نوں کوئی وی شخص ہر روزچُک سکدا ا وہ تعویذاں دےطور تے استعمال کیتے جاندے (۲)
اتے ہور خاص طور تے ؛ اُوناں نوں ستاریاں نال ، شہابِ ثاقب توں ڈگے ہوئے پتھر جان کے اکثر ایں دھرم رکھیا جاندا سی کہ یہ بھلائی یا بُرائی کیتے آسماناں توں آئےنیں ۔( ۳ ) ایں مکاشفاتی پتھر سی جیڈے گرج دے نال زمین اُتے گرائے گئےسی ۔ ایس گالھ تے دھرم رکھیا جاندا سی کہ نرسنگےدی آواز نال پانیاُتے تیر سکدے سی یا جیویں ہی بھیڑے عملاں دا ناں پُکاریا جاندا تاں ایں زمین دے تھلے ڈوب جاندے سی ۔ مزید ہور ، کُجھ لوکی ایں وی تصور کردے سی کہ ایں پتھر خاص الوہیت دے سبب توں وجود وچ آئے نیں ، ایس لئی ایناں نوں مزاراں دے طور تے ہیکلاں وچ یا عزت و احترام دی تھاواں وچ جیڈی تھاں ایں دریافت ہوئے رکھیا جانا چاہہی دا ایں (۴)
شمالی اتے جنوبی امریکی انڈین دے پتھر
مقدس پتھراں اتے چٹاناں دی امریکی انڈیا دے لوکاں نیں اپنی رُوحِ جان دے نال بوہت زیادہ عزت کیتی ۔ جنوبی امریکی انڈیا دی ابتدائی توں ایکوڈور دے فرعون نیں جوالا مُکھی کیتے انسانی قربانیاں چڑھایاں اتے انڈس دے پتھر دے ہندوستانیاں نیں اوس پتھر دی عام پوجا کیتی ( ۵ ) آئرلینڈ دی جھیل ٹی ٹی دا جو یولیونیا۔ پیرو وچ ہے دیا پتھر دے دیوتا دریافت ہوئے۔ اوس تھاں اُتے ہندوستانی لوکاں نیں سورج دے مندر وچ سیاہ پتھر دی پوجا کیتی ۔ اوہ ایس گالھ اُتے دھرم رکھدے سی کہ اور یگانو جیڈی انساناں دی دیوی ماں ہے، وہ آئی اتے سیارے وینس توں اپنے نال پتھر لیائی (۶) مزید ہور ، واریو جو اورنیوکو دی وڈی طاقت سی 🙁 ۷ )اوس دی بطور ااک پتھر پرستش کیتی جاندی سی ۔
اینج ہی شمالی امریکی ہندوستانیاں نیں پتھراں دی پوجا دی مشق کیتی اتے ایلیڈ بیان کردا ہے:
ڈکوٹا نے پُرانے پتھراں نوں سجایا اتے رنگ کیتا اتے اوناں کیتے دُعا کیتی اتے اوناں کیتے کتیاں دیاں قُربانیاں چڑھایاں ۔ شمالی امریکا دے وڈے انڈین قبائل نیں کینڈا دی مِسانی جھیل دے پانییاں نوں عبور کرن دی جرات نہیں کردے سی ۔ کیوں جے اوہ تصور کردے سی کہ اودے وچ حقیقتاً روحواں آباد نیں ۔ جنوب دی جانب وی ، امریکہ وچ ایں یقین رکھیا جاندا ہے کہ دیوتا اوتھے شخصی طور تے سکونت کردے نیں جیڈے پتھراں دی شکل وچ نیں ‘‘ ٹیکساس کیوا وچ نیکے پتھر دے دیوتا سی جیناں دی عبادت ا وہ سورج دے ناچ دے دوران کردے سی ۔ نیو میکسکو ٹاؤ وچ اک مقدس پہاڑ جیدا ناں ‘‘ پتھر آدم ’’ سی اودے پیراں وچ تعظیم کیتی جاندی سی جیڈا اوہ جنگ دے دیوتا نوں پیش کردا سی ۔امریکن انڈیا بستی پبلو وچ لوکی دھرم رکھدے سی کہ شکاریاں دیاں خوش بختی دا انحصار اوناں پتھراں دی ملکیت دے سبب توں بنے جیڈے متجس شکل دے ( ۸ ) امریکی انڈین پتھراں دیاں بدعتاں جیڈیاں ایس پیرائے وچ دسیا گئیاں نیں ٹھیک اسلام توں پہلاں دے پتھراں دی پوجا دیاں روائیتاں دی مثال پیش کردے سی ۔
ابتدائی یونان اتے ایشیا مائز دے پتھر
مزید ہور انڈین پتھراں دیاں بدعتاں ، یونانیاں اتے اوہ ہور بدعتاں جیڈیاں مشرک سی اوناں دیاں وی روائیتاں موجود نیں ۔ اوناں پتھر دیاں بدعتاں دیاں چند مثالاں تھلے دیتے عبارت وچ تصدیق کیتے پیش نیں ۔
رومیاں دا اِنسیلیا
ایں مادہ شہابِ ثاقب دے لوہے دا مواد سی جیڈا تقریباً ۷۰۰ بی۔ سی ۔ ای نُوما پمفلیہ دے دورِ حکومت وچ سی ۔ سِبلین دیاں کتاباں نبوت کردیاں نیں کہ اوس پتھر دا گواچ جانا روم دے گِرنےدا متعارف کرانا سی ( ۹ )
اُپلو دا پتھر
ایں پتھر ابتدائی یونانیاں دا بوہت مقبول مقدس پتھر سی ۔ ایں سیاہ رنگ دا ، مخروطی شکل دا ، بھاری بھر کم پتھر سی اتے ایں دھرم رکھیا جاندا سی کہ ایں شہابِ ثاقب دا ہے اوس نوں ڈیلفی دی ناف تصور کیتا جاندا سی ۔ شاعر یائنڈر ( ۵۲۲۔ ۴۳۸ بی ۔سی ۔ ای ) دھرم رکھدا سی کہ ‘‘ ڈیلفی دی ایں ناف ٹھیک زمین دے وچکار وچ موجود ہے ’’ ( ۱۰ )ایں تعلق بالکل ٹھیک طور تے اسلامی تصور توں ہے کہ کعبہ زمین تے مرکزی پرستش دا مقام ہے رابراٹ شِیروکس، نیں اپنی کتاب ماسٹرز آف دی ورلڈ میں ایولو دے اوس پتھر دے بارے وچ بیان کیتا ہے:
ہیلنیس ، پرائم دا پُتر اتے اک مشہور یونانی پیشن گوئی کرنن آلے ، پتھر دی مدد نال مستقبل دے بارےوچ پیشن گوئی کردا سی ۔ اتے ایں پتھر اُونوں کو ایولو ننیں دیتی سی ۔ دیوتاؤاں توں پیشن گوئی حاصل کرن کیتے ل ، اوہ پتھر نوں اپنے سر اتے ہلاندا سی اتے منتر پڑھدا سی ۔ پتھر فیر عجیب، مرجھاندی آواز وچ بولدا سی اتے مستقبل دا اعلان کردا سی ۔ (۱۱)
افسس وچ ڈیانا دا پتھر
روائتی طور تے ، دیوی دے مجسمہ اتے مندر دے پتھراں دے بارے ایں یقین رکھیا جاندا سی کہ ایں آسمان توں گرائے گئے نیں ۔ ڈیانا۔ آرٹرمِس دی آل مُنہ کرکے پوجا کیتی جاندی سی اتے ایں غیر یقینی ہے کہ آیااوہ سیارے وینس یا چن توں آئی تھیھ۔ ڈیانا نوں ایولو دی بہن وی سمجھیا جاندا سی ۔ ‘‘ مصریاں دے گیئون اتے بعل ییول ، جزیرہ آدم دے پتھر اتے ہر میز دے پتھر (۱۲)
سیبلی دے پتھر
اُوس پتھر دا مواد لوہےتے مشتمل ہے جیدے بارے ایں دھرم رکھیا جاندا سی کہ ایں شہابِ ثاقب دا ہے اتے اوس دا تعلق فریجسنیا دی سیبلی دیوی توں ہے۔ ایلیڈ نیں ایس پتھر دا اک تاریخی بیان پیش کیتا ہے:
ایں روم وچ ۲۰۴ بی ۔ سی ۔ ای وچ اپڑیا جدوں روم نوں ہینی بال دے آلوں دھمکیاں دیتیاں جا رھیا سی ۔ سیبلی کتابیؓ، جیناں نوں شہابِ ثاقب دے ویکھن جان توں بعد پرکھیا گیا، اتے ایں پیشن گوئی کیتی گئی کہ غیر ملکی فوج اٹلی توں کڈی جا سکدی ہےجے کر سیبلی دی علامت اک شہابِ ثاقب روم وچ لایندا جاوے اتے ایس طراں ہینی بالنوں شکست ہوئی ۔ رومی لوکاں نیں ن ایس دیوی دا شکریہ اایس طراں ادا کیتا کہ اُوس نیں اودے واسطے اک مندر بنوایا اتے ہر ورے اودی یاد وچ تہوار منان کیتے اِدھر آیا کردے سی ۔(۱۳)
امیہ دا شام وچ پتھر
ایں پتھر مخروطی شکل اتے سیاہ رنگ دا سی ۔ فنیقی لوکیاودی پوجا کر دے سی ۔ پر اودی الوہیت دی شناخت نوں بے یقینی دے نال پیش کیتا جاندا سی ۔ اودے بعد ، امیہ دے عربی کاہن امیہ دے اوس پتھر نوں مزار دی شکل دیتی ، سردار کاہن ایلیگابس اونوں روم لے گیا جدوں اوہ شہنشاہ بنیا ۔
مقدس پہاڑ اتے وڈے وڈے پتھر
جیویں کہ پیچھے بیان کیتا جا چُکیا ہے کہ ہندوستانی پتھراں دی بوہت زیادہ تعظیم کردے سی ۔ایں مُشق اُوناں کیتے مخص بلا شرکت غیر مقامی نہیں سی ، سیکنڈیویا ، دے لاکی وی ایناں خاص پہاڑاں اتے وڈے پتھراں دی پوجا کر دے سی ۔
مسیحت توں پہلاں دے مجسم سازاں دی شمالی سیکنڈیویا وچ تحقیق اتے کولاپینیسولا اُتے تحریر دے دوران لکھیا گیا کہ : ۵۰۱ وچ سویڈن، ۲۲۹ وچ ناروے، ۸۰ سے ۹۰ میں فن لینڈ اتے تقریباً ۱۰ وچ مغربی روس وچ وائٹ سی سیگا۔ ’’( ۱۴ ) نمونے دے طور تے ایلیڈ سویڈن وچ مختلف بدعتی مقاماں دی اک فہرست پیش کردا ہے۔
۱۴۹ چوٹیاںاتے پہاڑ، ۱۰۸ ڈھلوان دار چٹاناں ، غار، سوتے، چشمے، جھیلاں ، ۳۰ جزیرےاتے چٹانی جزیرے، پینی سولز، چراگاواں اتے ر ویرانے،پر بوہت سارے پتھراں یا چٹاناں دی پرستش تے مشتمل سی ۔ جیڈا کہ تقریباً ۲۲۰ ہیں ۔ اوس گروہ وچ ، ۱۰۲ مثالیں قدرتی طور تے ظاہر ہون آلے پتھراں دی ھین ۔ الوہیت دے غیر تراشے بُت، صرف ۲ انج دے نیں جیناں وچ ناقابل تردید انسانی مداخلت دی صورتاں موجودنیں ۔ عام طور تے اوناں وچ بھاری اکثریت گھِسے ہوئے پتھراں دی ہے۔ (۱۵)
‘‘کُجھ معاملات وچ ، پرستش دا تعلق، لکڑی دے تنے ، مجسم سازی نال رھیا ہے ’’(۱۶) بارہ سنگھے دی قُربانیاں دی روئیتاں نوں بیان کردے ہوئے جیڈا جسم دے پیچھے کیتی جاندی سی ، ایلیڑ نیں ۱۶۷۱ وچ سویڈن توں تفصیلی رپورٹ پیش کیتی :
اودے بعد مجسم ساز قُربان گاہ تیکر اپڑے اوناں نیں اپنی ٹوپی لہائی ، گہرے طور تے جُھکے اتے قُربان گاہ نوں لہو نال داغدار لیا اتے موٹے تازے جانور نال ریڑھ دی ہڈی، کھوپڑی اتے سپنگوں دا اک اوڈا ڈھیر الوہیتنوں پیش کیتا گیا ، جیویں کہ سینگاں دے پتھر دے پیچھے ڈھیر لگایا گیا (۱۷)
فن لینڈ وچ ، ااک بیان دیتا گیا۔ ‘‘ اک نیکا پتھر دیوتا جیڈا چُکیا جا سکدا سی اوہ مالک کہلایا اس دیوتا نوں ہتھ وچ چُک کے مجسمہ ساز اپنی دُعاؤاں نوں بڑی عقیدتاتے لوڑاں دی کی فہرستاں دے نال پیش کردے سی ت’’ (۱۸) ایس گالھ نوں بھیڑا تصور کیتا جاندا سی جے کر کوئی اپنے ہتھ نہیں چک سکدا ۔ پجاری اپنی خواہشاتنوں بار بار دہراندا سی ۔ ‘‘جدوں تیکر پتھر اودے ہوتھ وچ ہوندا تاں اوہ اینا ہلکا ہوندا کہ اوہ اپنے ہتھاُتے چُک سکدا سی ’’(۱۹)
سیکنڈینیویا دے بوہت سارے پہاڑ مقناطیسی، سیاہ، چمکدار، آہنی نیں جیڈا اپنی وسعت وچ کُجھ حد تیکر آکسیجن دی آمزیش دا عمل کرتدے نیں ، اودےدو پول نیں جیڈے اونوں قدرتی مقناطیسی عمل دے قابل بناتندے نیں ۔ اینج دے سلسلے دی فہرست وچ جیڈا بوہت مشہور تھاواں نیں اُوناں وچ ڈینی مورا سویڈن، شمالی لیک واٹر، ٹابرگ، اسی جھیل دا جنوبی حصہ، اتے یو ٹو، فن لینڈ ’’ (۲۰) جیویں کہ پہلاں دے بیان کیتا گیا ہے، اسلامی ریت دی رپورٹاں کہ آدم زمیندی ناف توں دریافت ہویا ایس ساری قدرتی دنیا دے درمیان جیڈا کہ چمکدار سیاہ پہاڑی سلسلے توں گری ہوئی ہےایں گالھ بغیر کسی شک دے مکہ دے پہاڑی سلسلے سنال تعلق رکھدی ہے۔
‘‘زمین دی ناف ’’ دا تصور یا اودے مرکز دی کہانی جتھے ہر شے اودے گردگھمدی ہے ایں دین دی تاریخ دا اک خاص خلاصہ ہے مثال دے طور تے ایپولو دے پتھر کیتے مزار دے بارےوچ ایںگالھ سمجھی جاندی سی کہایں یونانییاں کیتے کائناتدا مرکز ہے استعارراتی طورتے بوہت سارے دوجے لوکی وی پوری دنیا وچ اپنے مزاراں نوں کائنات دے مرکز تصور کردے نیں ۔ قرآنِ مجید وچ سورہ ۴۲ اُاودی ۷ ایت نوں آلے ‘‘ اُمل کرہ ’’ آکھدے سی جیدا مطلب ہے ‘‘ مرکز دی ماں ’’ یا شہراں کہ ماں ’’ مسلمان تاریخ دان ایس پیرائےدی تشریح ایں کردے نیں کہ مکہ زمین دا مرکز ہے اتے مکہ دے سارے علاقے دا حصہ یعنی ‘‘ مکہ دی ناف ’’ (۲۱)
محمد دےبارے وچ ایں شہادت انس بن ملک دی حدیث وچوں ملدی ہے کہ ا وہ پتھراں دی پرستش کردا سی :
اُحددا پہاڑ اللہ دے رسول دی نظر وچ آیا تاں اوناں نیں فرمایا، ‘‘ایں پہاڑ ہے جیڈا ساڈے نال پیار کر دا ہے اتے اسی اودے نال پیار کردے ہاں ۔
اے اللہ ابرہام نیں مکہ نوں پاک کیتا ہےاتے میں مکہ اتے مدینہ دے درمیان دو پہاڑاں نوں پاک کردا ہاں ’’۔(۲۲)
ایں گالھ ظاہر کر دی ہے کہ محمد حجرہ اسود دے نال نالاتے کعبہ وچ پتھراں دی پرستش وی کردا سی اتے عرب وچ دوجے پتھراں دیاں بدعتاں دا مطالعہ وی موجود سی جیدا ڈانگا اثر محمد دی جندڈی اُتے سی ۔
کعبہ اتے ابتدائی عرب دے مزار
عرب دے ابتدائی ویلیاں وچ بے شمار کعبہ موجود سی ایدے نال نال بوہت سارے مندر یا مزار وی سی اتے اوناں نوں تواگت آکھیا جاندا سی ایں سارے مقدس عمارتاں اوناں دا اک خاص محافظ ہوندا سی اتےاوناں دے مجسمیاں نوں ہدیے اتے قُربانیاں پیش کیتیاں جاندیاں سی اتے ہور اوناں دے گرد طواف ویکیتا جاندا سی ۔( ۲۳ ) مثال دے طورتے ہیمار دیوتا دا اک مندر ثنا وچ سی جینوں ریاپ آکھدے سی اودے اندر وڈی ذمہ داری دے نال قُربانیاں اتے ہدیے چڑھائے جاندے سی ‘‘اک رپورٹ دے مطابق ا وہ اودے وسیلہ نال اک عہد دی گالھ مہان نوں وی وُصول کردے ہوندے سی ’’۔(۲۴) ثنا دے اسی علاقے وچ ایبرا العشرم نیں اک مسیحی گرجہ گھر وی تعمیر کروایا جینوں الکالس آکھیا گیا ایں سینگِ مر مر اتے اعلیٰ ترین معیار دی لکڑی دے نال بڑے خوبصورت طریقے نال تعمیرکیتا گیا ’’ (۲۵) گرجے وچ پرستش نہیں ہوندی سی بلکہ ایں محض شہادت سی کہ عرب وچ اسلام توں پہلاں مسیحیت آچکی سی ۔
مکہ دے کعبہ دی پرستش اسلامی دنیا دی باقی تمام عمارات توں زیادہ کیتی جاندی ہے حج دے دوران حاجی ااودے ذریعے اپنے دھرم دی شہادت دیندے نیں اپنے جسماں نوںاودی کند دے نال جُھکاندے نیں تاں جے کہ اوناں نوں ایس پاک ڈھانچے دے وسیلہ توں براکا (زوردار برکت) ملے۔(۲۶)
مکہ وچ کعبہ دی ایں متبرک فطرت ہور ایس گالھ دا یقین دلاندی ہے کہ رُسول اکرم دے ۳۵ سالہ دور وچ اودے تجدید دا مظاہرہ ہویا اتے بعد دے ۱۵ وریاں وچ اودے اُتے لڑائی وی ہوئی ۔
اوناں نوں اودے پراجیکٹ دی تعمیر کیتے کسی قابل شخص دی لوڑ سی اتے خوش قسمتی نال اوناں نوں اک قطبی ترکھان مِل گیا جیڈا کہ مکہ وچ ایں کام کر سکے ایس طراں ایں ماہر ترکھان دی مدد نال اُوناں نیں نے فیصلہ کیتا کہ ا وہ اودے سارے ڈھانچے نوں گرائیں اتے اونوں دوبارہ تعمیر کرن ۔ ابووہاب جیڈا کہ محمد دے پیو دے ماموں سیاُوناں نیں کعبہ وچ پتھر لیا کے اودی ابتداء کیتی ۔ اچانک ہی اُوناں دے ہتھاں چوں نکل کہ ایں اپنی اصل شکل وچ ٓگیا ابووہاب ھن اونوں ایس مقدس تھاں دے طور تے یاد کردے نیں اتے ااُوناں نیں خبردار کیتا ‘‘ اے قریش آلوں اودے اندر کوئی حرام دی کمائی یا کوئی کرائے تے لائی ہوئی کسبی یا سُود خوری دی رقم اتے نہ ہی کوئی بھیڑا کام اتےتشدد اوس عمارت وچ کرنا ’’ (۲۷) اچانک لوکی تذبذب دا شکار ہو گئے اتے مندرنوںڈھان توں ڈرے اتے اودی ہیبت توں باہر نکلے ایس پیش خیمہ دے باوجود مسلمان تاریخ دان ابن اضحاق دے مطابق محمد دی جندڑی اک انج دے شخص دی جندڑی سی جیڈا نہ ڈر سی:
الولید بن المغیرہ نیں آکھیا ‘‘ میں تباہ کاری شروع کراں گا ’’ اُونے کدال چُکیا اتے ایں آکھدے ہوئے اُوپر چڑھ گیا ، اوہ ربا نہ ڈر اوہ ربا اسی اوہ کرن دا ارادہ کردے ہاں جیڈا بہترین ہے’’۔ فیر اوس نیں ن کونیاں توں اوس حصے نوں تباہ کردیتا اوس رات لوکاں نیں نیں ویکھیا اتے آکھیا کہجے کر اونوں کوئی نقصان اپڑیا اتے اسی اودا باقی حصہ برباد نہیں کراں گئے اتے اونوں دوبارہ بحال کر دیواں گئے پر جے کر اونوں کُجھ نہ ہویا تاں اودا مطلب ہے کہ دیوتا نہ خوش نہیں ہے اتے اسی اونوں ڈھا دیواں گئے ۔ فجر دے ویلے الولید دوبارہ اپنے کام تے آیا اتے اوناں نیں اونوں ابرہام دیاں بنیادوں تیکر ڈھا دیتا اوہ سبز پتھر جیڈا اُونٹ دی کہان دی طراں سی اُوناں نوں اکٹھے ااک دوجے دے نال جوڑ دیتا اتے رب کیتے نسوانی شکل اختیار کرتدے ہوئےجیڈا کہ اصل عربی وچ استعمال ہویا اتے جینوں کعبہ وچ لیاندا گیا جینوں کعبہ وچ لاگوکیتا گیااودا ناں لے کے خطاب کیتا گیا اودے توں تسی اندازہ کر سکدے اوہ کہ محمد دے زمانے دے دوران کیویں شہریاں دی جندڑی وچ ہر روز پتھر دی بدعتنوں تعظیم دیتی جاندی سی ۔
بیت ایل بُت اتے مجسمے
عرب دے رہن آلے ابتدائی لوکاں نیں ن اوس پرستش نوں جتھے کیتے وی اوہ مختلف علاقیاں وچ گئے جاری رکھیا اوہ اکثر اپنے خُداؤاں نوں نال چُکی پھردے اتے اپنے ستانیاں وچ مزاراں وچ اونوں نسب کر لیندے عموماً پتھراں درختاں اتے ستاریاں دی پوجا کیتی جاندی سی اتے اوناں دے اندر متحرک روحواں رہندیاں سی۔ (۲۹)جیویں کہ یونانی اتے لاطینی مصنفین نیں عرب دی ثقافت دے نال تعلق قائم کیتا اتے ا وہ پتھراں دی بدعت دے دور دور پھیلے ہوئے تصور دے نال اچانک ملے اُوناں کیتے ایں گالھ بڑی عجیب سی کہ لوکی پتھراں نوں پوجدے سی ۔ ‘‘ آیا کہ ایں مکمل طور تے غیر متشکل نیں یا ایں اُوس طراں دے نیں جیویں کسے وی پتھر دی ابتدائی شکل ہوندی ہے’’۔ (۳۰) مسلمان تاریخ دان ابن القالبسی کے مطابق :
مکہ دے ہر کنبے وچ پرستش کیتے اک بُت ہوندا سی جدوں کیتے اوناں وچوں کوئی گھر توں باہر کسی سفر کیتے جاندا سی تاں گھر چھوڑن توں پہلاں اودا اخیری کام اود بُت نوں ایس اُمید تے چُھونا سی کہ اوناں دا سفر مبارک ہوئے گا ؛ اتے اودے مُڑ آن تے پہلا کام جیڈا اوہ کردا سی دوبارہ اوس بُت نوں شکرگزاری دے طور تے چُھونا سی کہ اوہ مبارک طور تے مُڑ آیا۔ (۳۱)
انج ہی اک ہور مسلمان تاریخ دان ابن الاضحاق وی انج دا ہی بیان دییندے نیں ا وہ اپنے بیان وچ صرف چُھونے دی بجائے اوس بُت نوں رگڑن دا ذکر کردے نیں ۔ (۳۲)
محمد نے حجرہ اسود دی ریت وچ اوناں رسماں نوں جاری رکھیا جدوں محمد نیں سُوٹی دے نال پتھر نوں چُھویا اتے خُوشی نال آکھیا ‘‘ اللہ اکبر ’’ اوہ ایس گالھ تے دھرم رکھدا سی کہ اوس بُت دے اندر الوہیت ہے انج اوہ اک عام عربی ذہنی ڈھانچے دی عکاسی کردا سی ۔ اسلامی الہیات دے حوالے نال بوہت ساری مثالاں اتے تضادات اپنے آپ نوں ظاہر کردے نیں مثال دے طورتے کیوں محمداتے اودے پیروکار واضح طور تے چاپلوسی اتے ادب وآداب کیتے بتاں نال گالھاں کردے سی جدوں کہ دوجیاں نوں بُت پرستی توں روکدے سی ؟ انج ہی مقدس اتے پاک اشیاء نوں اوناں پتھراں دے نال ایس حقیقت دے نال جوڑیا جاندا سی کہ کوئی وی حیض وچ مبتلا عورت اوناں پاک شیواں یا پتھراں نوں چُھو نہیں سکدی سی ۔ (۳۳)اتے اودی مخالفت وچ حج دی اسلامی ریت وچ اونوں نجس قرار دیتا جاندا سی ابن القالبی نیں ابتدائی عربآلیاں دیاں رسماں دے متعلق ایں بیان دیتا :
کہ عرب آلے بُتاں دی پوجا کیتے بوہت زیادہ جذباتی سی اوناں وچوں کُجھ اپنے آپ نوں اوناں مندراں دے وچکار لے جاندے سی اتے اوہ اوناں دی پوجا دے مرکز سی جد کہ دوجے کسے وی بُت نوں جیڈا اوناں نوں تقدیس کیتے دیتا جاندا سی اودے نال انج دا ہی رویہ اختیار کر دے سی اوہ بندہ جیڈا اپنے لی اوس مندر نوں تعمیر کرن دے قابل نہیں ہوندا یا اوس بُت نوں لین دے قابل نہ ہوندا تاں اوہ کسے وی دوجے مندر دے سامنے بُت نوں کھڑا کر لیندا جینوں اوہ ترجیح دیندا سی اتے فیر اوسے طراں اوہ اودے آسے پاسے طوائف کردا جیویں کہ اوہ پاک گھر دے آلے دوالے طوائف کر سکدا سی عرب آلے اوناں بُتاں نوں بیت ایلز ( نسب ) آکھدے سی جدوں کدی ایں پتھر کسی جیندی جاگدی شکل دی صورت وچ ہوندا سی تاں اونوں بُت ( انسب ) ابو تصور ( اوتھن ) اُوناں دا طواف دا ایں عمل سرکم روٹیسن (دیوار)آکھواندا ہے ۔ (۳۴)
مزید ہور ایں بُت اکثر لکڑی سونے یا چاندی دے بنے ہوندے سی ؛ اتے مورتاں اکثر پتھر دیاں بنیا ہوئیاں ہوندیاں یا اک پتھر نوں بطور بُت طواف دے ذریعے پرستش وچ لیا جاندا سی ۔ (۳۵) قالبی ہور ایناں رسماں نوں بیان کردے ہوئے ذکر کردا ہے:
جدوں کدی اک مسافر کسی تھاں یا مقام (اک انج دی تھاں جیڈی ران گزارن کیتے ہوندی) پر رُکدا تاںاوہ اپنے لئی چار پتھر چُندا سی اوناں وچوں ساریاں توں اعلیٰ پتھر نوں چُن کے اپنے رب دے طور تے رکھ لیندا اتے باقی تین نوں اپنے کھانپکان دے پانڈے دی معاونت کیتے اپنی روانگی تے اوہ اوناں نوں پیچھے چھڑ دیندا ہے اتے اگلے مقاماں تے وی ایں ہی کُجھ کر دا ہے عرب آلے اوناں بتاں بیت الز (انسب) اتے پتھراں دے آگے قُربانیاں وی گزاردے سی باوجود ایدے کہ اوہ کعبہ دی شان اتے برتری نوں وی چاہندے سی جیدی زیارت اوہ حج دے طور تے کر دے سی اوناں نیں اپنے سفراں دے دوران جیڈا کُجھ کیتا ہوندا اوہ ہی کُجھ اوہ کعبہ وچ آکے کردے کیوں جے اوناں دی اودے نال عقیدت سی اوہ بھیڑ جیڈی ا وہ پیش کردے سی اتے اوناں بُتاں اتے بیت الز (انسب) دے سامنے قُربان کردے سی اوناں نوں اوہ ذیبہے آکھدے سی اتے ا تھاں جیدے تے اوہ قُربانیاں یا ہدیئے قُربان کردے سی اوناں نوں اوہ مذبحے آکھدے(۳۶)
ایدے توں ایں جانکاری ہوندی ہے کہ ایں مقدس بیت ایل دوہرے مقصد کیتے استعمال کیتے جاندے سی پہلے نمبر تے ایں مجموعی طور تے خاص الوہیت نوں پیش کردا ہے جیڈا وی مردوزن اونوں انفرادی طور تے اپنیاں دعاؤاں وچ یاد رکھدا ہے دوجے نمبر تے ایں اک مقدس مذبحے دے طور تے وی استعمال ہوندا ہے جیڈا ایس نوں دے طور تے قُربانیاں کیتے استعمال کردے نیں ۔ بوہت سارے اسلامی مفکرین ایس گالھ تے دھرم رکھدے نیں کہ حجرہ اسود بلاشبہ مقدس قُربان گاہ دے طور تے پوجیا جاندا ہے اتے برکتاں کیتے اونوں پُکاریا جاندا ہے تاں جے اودے اُتے ڈنگراں دییاں قُربانیاں حج دے ویلے وچ گزاری نہیں جاندی ۔
ابتدائی عرب دے بتاں اتے بیت ایل دی پوجا
بوہت ساری اسلام توں پہلاں اتے اسلام دے بعد حج دے ادا کرن دی روائیتاں سارے ابتدائی عرب وچ موجود نیں اوناں وچ ان میں مندرجہ ذیل شامل نیں : بتاں اتے بیت ایل ( انسب ) دے مختلف ہدیاں اتے قُربانیاں جیڈیاں پتھراں کیتے ، طوافاں دے اور قُربانیوں جو پتھروں کے لیے، طوافوں کے ذریعے اتے انج ہی طراں دی مقدس چٹاناں دے مزاراں دیاں رسماں دے ذریعے ادا کیتی جاندی سی ۔
تبالہ وچ جیڈا کہ مکہ توں ست راتاں دا سفر ہے اوس تھاں تے دھو القلاش دا بُت پیا ہے ایں سلیکہ دی اک معدنی ا شکل دی پہاڑی دا ترشیا ہویا ٹکڑا سی اتے اوندی مشہبت انج دی سی جیویں اودے سر اُتے کوئی تاج ہوندا ہے یہودہ دے سائل دے لاگے یا ایس علاقہ وچ اک ہور بُت سی اتے جیڈا سعد آکھواندا سی ایں اک لمبی چٹان آکھواندا سی اک ہور قبیلہ جیدا ناں دھوز سی اوناں دا اک اپنا بُت سی جینوں اوناں نیں مزار وچ رکھیا ہویا سی اتے اونوں اوہ دھوایل کفن آکھدے سی ( اودیاں دو ہتھلیاں سی ) ( ۳۷ ) ‘‘ کِسی آزد قبیلے کا بھی ایک بُت تھا جس کو دھوایل شرع ( دُوس راس ) کہتے تھے۔ (۳۸)ایں نباتین دا وی اک وڈا دیوتا سی ‘‘اودی سب توں وڈی تقدیس پیترا وچ سی جتھے اک وڈا سیاہ رنگ دا پتھر جیڈا اک شاندار مندر وچ سی پوجن کیتے وقف کیتا ہویا سی ۔ ’’ ( ۳۹)
ابن الا قالبی نیں اک دوجے بُت دے بارے وچ بیان کیتا :
تئیں قبیلے دے کول اک بُت سی جینوں الفالس آکھدے سی ایں اک لال رنگ دا سی اودی شکل اوناں دے پہاڑ دے مرکز آجا وچ اک انسان ورگی سی جیڈا کہ سیاہ سی اوہ اونوں پوجدے سی اونوں ہدیے چڑھاندے سی اتے اودے سامنے قُربانیاں ذبح کر
دے ( ۴۰)
ہور شام دیاں پہاڑیاں دے جنوب وچ قُادہ، لکھم، جُودھم، امیلہ اور گتفان دا وی اک بُت سی جینوں الُااوکیسر آکھدے سی اوہ اکثر زیارت کیتے جاندے سی اتے اوس بُت دے مزار اُتے اپنی آمد تے اپنے سر منڈلاندے سی ۔ اک شخص جیدا ناں ذوہیب سی اُوس نیں آکھیا ، ‘‘مینوں الاوکیس دے بیتایل دی قسم جیندے تئ سر منڈوائے جاندے نیں ’’ ( ۴۱ ) ایس گالھ تے غورکرو کہ کیویں ایں دیوتا اُوکیسر اک بُت کے طور تے پیش کیتا جاندا سی اتے بیت ایل ( انسب ) ااک دوجا دیوتا سی ای گالھ ظاہر کر دی ہے کہ پتھردی شکل زیادہ اہم نہیں سی ۔ انازدا وی اک بُت سی جیڈا سوایر سی جینوں اوہ طواف کیتے استعمال کردے سی اک مسافر جعفر ایس بُت دے لاگے آیا اتے اُوس نیں اپنا بیان دیتا :
سائر دے آلے دوالے میرے جوان اُونٹ قُربانی دا لہو ویکھ کے چونک گئے اتے زیارت دے دُوران ااودے لاگے خوفزدہ اتے بے حس و حرکتاتے چُپ کھڑے رہے اودی غیبی آواز دے انتظار وچ ۔ ( ۴۲ )
ابن الاقالبی توں ریت ہے کہ مسافر بدواں نیں بوہت زیادہ بیت ایلز بنائے جیڈے کہ در حقیقت ابتدائی تباہ کاریوں دے نال؛ اکٹھے ہوئے پتھراں توں سی اوناں نوں گڈیا گیاُوناں کیتے قُربانیاں چڑھائی گئیں اتے بطور بلوتا اوناں دا طواف کیتا گیا اایں ہی پتھراں دے پاروں وحی دی نیو تے دمشق دا یوحنا اپنے بیان نوں درست کردا ہے کہ حجرہ اسود درحقیقت ایفروٹائیڈ دے بُت دا مجسمہ سی ۔
مندرجہ بالا اقوال دی فہرست ابن الا قالبی دے تاریخی بیانات توں آندی ہے جیدا تعلق عرب مادی ثقافت وچ کھلرے ہوئی پتھر دے متعلق بدعتاں توں ہے:
غنی ہر شام اپنے بیت ایل دے آلے دوالے طواف کرے گا ۔۔۔۔۔۔۔۔ اتے میں بیت ایلز توں عہد لیواں گا ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ جوان لڑکے اپنے بیت ایل دے دوالے طواف کرن گئے جدوں تیکر کہ اوناں بال سُرمی رنگدے نہ ہو جان ۔۔۔۔۔۔۔میں اپنی اُونٹینیاں دے اگے اگے چلا گا اتے میرے بیت ایلز میرے پیچھے ہون گئے ؛ کی میرےلوکاں دے رب میرے پیچھے ہون گئے ۔۔۔۔۔۔۔۔اتے میں ناپنے بیت ایلز اتے پردیاں دی قسم کھائی ہے ۔۔۔۔۔۔۔۔ نہیں ! آلات اتے مقدس بیت ایلاں دیاں ۔۔۔۔۔۔۔۔۔ جد کہ میں اتے میرا گھوڑا میرا علاقہ میرے بیت ایلزدی طراں لہو دی قُربانی توں ملیا جاوے گا ۔ ( ۴۳ )
ایں سارے تاریخی اقوال ایس گالھ دی واضح شہادت پیش کرتدے نیں کہ کیویں ابتدائی عرب وچ بتاں دیے پوجن دا رحجان سی۔
اک دوجے سند جیڈے بتاں نوں پوجنا یا بدعتاں دے پاروں عرب کے معاشرے وچ موجود سی کہاا وہ اپنے بالاں دے ناں اپنے کنبے دے ناں ایناں بتاں دے ناواں تے رکھدے سی ۔
مثال دے طور تے موزینے دے کول اک بُت سی جیدا ناں نوہم تسی اتے اُوس نیں اپنے بالاں دے ناں اوس بُت دی عزت وچ عبد نوہم رکھیا اُوناں دے کول نوہمدا اک محافظ بُت وی سی جیدا ناں کزئی ابن عبد نوہم سی ۔ (۴۴)
اتے ایں بوہت اہم گالھ نظر آندی ہے کہ محمد دے اپنے گھرانےوچ قریش دا ناں کعبہ دے محافظ دا ناں سی جیڈا کہ اودے آباؤ اجداد دے ناواں وچوں مناف ناں دا سورج دا دیوتا سی اتے دوجا ناں العضا سی جیڈا کہ اللہ دیاں دھیاں وچوں اک ہے خاص طورتے مزےدی گالھ ایں ہے کہ محمد دے اپنے پیو دا ناں عبداللہ سی جیدا مطلب ہے ( اللہ دا غلام ) ( ۴۵ )
کیوں اُوناں نیں اپنے ناں ایناں دیوتاؤاں دے ناں تے رکھے واضح طور تے ایں اک دین سی جیڈا ایناں پتھر دے بُتاں نوں عزت دیندا سی ۔
مزید ہور ایں محض اک اتفاق سی کہ محمد دے پیو نیں اسلامی الہیات دا ناں اونوں دیتا یا اللہ محض ۳۶۰ یا ااودے توں زیادہ بتاں چوں اک بُت سی جیڈا اسلام توں پہلاں کعبہ وچ موجود سی ۔
باب سوم
مادہ پرستی کیتےمحمد دی ممانعت
اللہ دیاں دھیاں : مِنا ، ال لات اتے ال عُضا
مِنا ( منات )
مِنا ( مِنات ) اک بُت سی جیدی سارے عرب آلے بڑے پرانے ویلیاں توں پوجا کر دے سی، اوہ اکثر اپنے بالاں دے ناں عبد مِنا اتے زید مِنا اونوں عزت دے دین لئی رکھدے سی ۔دیوی مِنا دے سب توں زیادہ عقیدت دے زور دین آلے لوکی مُشلل دے علاقے وچ رھندے سی جیڈا کہ مکہ اتے مدینہ دے وچکار کودات وچ سی ابنِ ال قالبی توں ریت ہے:
خاص طور تے اُوذ اتے خضراز آلے مدینہ اتے مکہ دے باسیاں دی طراں مِنا نوں پوجن کیتے استعمال کردے سی اودے اگے قُربانیاں چڑھاندے سی اتے اودے سامنے ہدیے لیاندے سی ۔ (۱)
مزید ہور ابنِ ال قالبی بیان کردے نیں کہ محمد دا اپنا قبیلہ قُریش آپی وی اپنے وڈے دیوتاؤاں وچوں اک یعنی مِنا دی پوجا کردا سی ۔ ( ۲ ) ابنِ الاقالبی اِیسے بیان نوں جاری رکھدے نیں:
حج دے اخیر تے ، جدوں اوہ گھر واپس آون دے قریب سی تاں اوناں نیں اوس تھاں تے جتھے مَنا نوں گڈیا گیا سی اپنے سراں نوں منڈوایا اتے اوتھے کُجھ دیر ٹھہرے اوناں دا حج اُوس ویلے تیکر پورا نہیں ہوندا جدوں تیکر کہ اوہ مِنا دا دورہ نہیں کردے سی ۔(۳)
اِیسے ہی بنیاد تے اک حدیث وچ محمد نیں ایس ریت نوں جاری رکھیا اودے بعد عمرہ ( مختصر حج ) اوہ مکہ وچ آیا اتے اپنا سر منڈوایا۔
عام طور تے مِنا نوں قسمت دی دیوی منیا جاندا ہے بطور ۔۔۔تاریکی دے چن دےبوہت ساری قربان گاواںاودے کیتے وقف نیں جیناں نوں تعمیر دے سامان پتھراں اتے دوجیاں شیواں نال تعمیرکیتا جاندا ہے اتے اکثر ایناں اُتے مینڈھے اتے بیل وغیرہ نوں ذبح کیتا جاندا ہے اتے ایں قُربانیاں شروع دے چناں یعنی پہلی رات دے چناں دے نال ادا کیتی جاندی نیں ۔ (۴)ایں شے ایس گالھ دی علامت ہے کہ ڈنگر چن دیوتا قُربانی کیتے پیش کیتے گئے نیں ۔
ایں سارےلیکھ دے حوالے نال ہر پاسے کھلرے ہوئے تصورات محمد دی نفسیات دے نال جوڑے جاندے نیں جیڈا کہ براہ راست اسلام توں پہلاں دی مادیت پرستی توں آئے نیں ۔ خاص طور تے دیوی مِنات دی بقا دے بارے وچ جیڈا ایس گالھ دی گواہی ہے کہ ایں ابتدائی عرب وچ لوکاں دے ذہناں دے اندر لیکھ دی دیوی سی ۔ لیکھ یا مقدر دے متعلق اک بنیادی عقیدہ اسلامی الہیات دے ایمانی نظام دی جڑ دے طور تے موجود ہے۔
ال لات
ابن ال قالبی دے بیان دے مطابق اللہ دیاں دھیاں وچوں اک اتے ناں نہاد دھی ہے:
فیر اوناں نیں آلات نوں اپنی دیوی دے طورتے اختیار کیتا ۔ الات طائف وچ گڈھی گئی اتے مِنا توں زیادہ جدید ہے ایں اک مربعی شکل دا پتھر سی جینوں یہودی ورتدے سی ۔جینوں یہودی اپنا سازوسامان تیار کرن کیتے استعمال کردے سی اِیس دیوی تے سی کف دے رھن آلے بنو اعتاب ابنِ مالک دا قبضہ سی جینے اوس گھردی تعمیر کروائی سی اہل قریش وی سارے عرب آلیاں دیاں طراں ال لات دی پوجا کرنا چاہندے سی اُوناں نیں وی اپنے بالاں دے ناں اودے ناں تے رکھے اوہ اوناں نوں زید الات اتے طیم الات آکھدے سی ایں دیوی اج مکہ ۔۔۔۔ زمانے وچ الاطائف دی مسیت دے مینار دے سجے ہتھ ں کھڑی ہے اوہ اک بُت ہے جیدے کیتے رب نیں ذکر کیتا ‘‘جدوں اونے ایں آکھیا کی توں ال لات اتے اُعضا نوں ویکھیا ہے ’’ ؟ (۵)
ال ُعضا
ایں یقین کیتا جاندا ہے کہ عرب آلیاں کیتے ال لات یا مِنا توں زیادہ جدید ال عُضا ہے اتے عرب آلیاں نیں ال ُعضا دے ناں تے وی اپنے بالاں دے ناں رکھے ابن ال قالبی نیں ال عُضا دی بدعت نوں بیان کیتا :
ااودا بُت نخلتاً شامہ دی وادی وچ جیڈی کہ حوُرد آکھواندی ہے وچ واقع ہے جیڈا کہ الاگھمیر دے نال نال مکدی سیدھی سڑک توں الاایراغ دے پاسے جاندی ہے جیڈا کہ دھت ایرکدے اتے الابوُستان توں نومیل دور ہے اودے اُتے اودا اک گھر بنایا گیا ہے جینوں بُھس آکھیا جاندا ہے جیدے اُتے لوکی اپنی غائبی گالھ مہان نوں وصول کردے نیں ۔ عرب آلیاں دے نال نال قریش آلے وی اودے ناواں تے اپنے بالاں دے ناں عبدل عُضا رکھدے سی ۔
مزید ہور ال ُعضا قریش دا ساریاں توں وڈا بُت سی اوہ اُوس بُت نوں سفر دا رب آکھدے سی اونوں تحفے چڑھاندے سی اتے قُربانیاں دے ذریعے اودی خوشنودی حاصل کردے سی ۔ دوجے عرب آلیاں دے نال نال قریش آلے وی جیڈے مکہ چیں موجود سی اوہ کِسے دوجے بُت نوں ال عُضا توں زیادہ قُربانی نہیں دیندے سی ایدے ال لات اتے مِنا دی پوجا کردے سی تاہم ال عُضانیں قریش آلیاں توں اپنی زیادتیاں اتے قُربانیاں دی وجہ توں بوہت عزت پائی اِیسے گالھ دی وجہ توں میں دھرم رکھدا ہاں کہ اوہ اُوس بُت دے زیادہ لاگے سی (۶)
پہلاں وی جیویں بیان کیتا گیا ہے کہ محمد دے اپنے آباؤ اجداد وچوں جیڈا قبیلہ قریش نال تعلق رکھدے سی اُوناں نیں اپناناں عبدل عُضارکھیا ایں اُوسے ہی رب دی پوجن دے زیر اثر سی ۔
ابتدائی موحدین
بوہت ساریاں مختلف حالتاں وچ قرآن نیں ( حینف ) دی اصطلاح نوں استعمال کیتا جیدا ترجمہ ( مومن ) یا ( مسلمان ) ہے بیان کردا ہے ، ‘‘ ابراہام نہ ہی یہودی سی نہ ہی مسیحی بلکہ اک مومن سی اتے اللہ دی مرضی دے سامنے چوکدا سی (جیڈا کہ اسلام ہے ) اتے اونے ایناں بُتاں نوں اللہ دے نال نہیں جوڑیا ۔ ’’
( قرآن ۳:۶۷ ) پیٹرز اک خاص تعریف جیدی بنیاد اسلامی الہیاتی تے ہے پیش کردا ہے۔
مسلمان مفکرین نیں حینف دا ا لفْط لیا اتے اودے توں اسم مصدر حنیفہ نوں دو طراں نال پیش کیتا : پہلاں اسلام دی تاریخ کیتے مترادف دے طور تے پیش کیتا جیدے مطابق ایں دین محمد تے نازل ہویا اتے مسلماناں نیں ایدے تے عمل کیتا اتے دوجے نمبر تے ایدا مطلب ہے کہ قدرتی موحدین دی شکل ہے جیدا آغاز ابراہام نیں بحیثیت سردار کیتا بھاویں پورے طور تے نہیں اتے بعد از اِیس اسلامی ریت نوں یاد کیتا گیا اتے مکہ وچ انج دے موحدین ننیں اسلام توں پہلاں وی ایس وحیدا فائدہ چُکیا ۔ (۷)
محمد دی نبوت دے بلاوے توں پہلاں بوہت سارے حنیف موجود سی اک مسلمان تاریخ دان ابنِ اضحاق محمد دی جندڑی وچ بیان کردے نیں جیدا اتعلق اوناں ابتدائی موحدین دے نال ہے:اک دن جدوں روزے دے دن اہل قریش دا اکٹھ ہویا اُوناں بُتاں دی پوجا اتے طواف کیتے جیناں دے اگے اوہ ہدیے چڑھاندے اتے قُربانیاں دیندے سی اتے اوہ اپنی سالانہ عید دے طور تے وی مناندے سی تاں چار بندے چُپ چپیتے اُوناں نالوں وکھ ہو گئے اتے ایس گالھ تے متفق ہو گئے کہ اوناں نیں اپنی اک وکھری کونسل بنانی ہے ۔ (۸)
ایناں بندیاں دے ناں ایں نیں ۔ (۱ ) ورقا بن نوفل ۔( ۲) عبید اللہ بِن حبیش ( ۳ ) عثمان بن الا حویرک اور ( ۴ ) زید بن امر ابن ال اضحاق اِیس بیان نوں جاری رکھدے ہاں : ایناں لوکاں دی رائے سی کہ اہل قریش نیں اپنے پیو ابراہام دے دین نوں وگاڑ دیتا ہے اتے اوہ پتھر جیڈا اوہ چُکدے پھردے نیں نہ تو ںاوناں دی سُن سکدا ہاں نہ اِاوناں نوں ویکھدے ہاں نہ ااوناں نوں ضرر پہنچا سکدے نیں اتے نہ اوناں دی مدد کر سکدے نیں ۔ اپنے آپ نوں لازمی اک دین سمجھو ،، اوناں نیں آکھیا تہاڑے کول کُجھ وی نہیں بس اوہ زمین تے کھلر گئے اتے ابراہام دے دین نوں و حنیفہ دے طور ورتن لگ پئے ۔ (۹)
جدوں توں اہل قریش کعبہ دے رکھوالے بنے اودوں توں حجرہ اسودنہواں ترجیح دیتی گئی ؟ ایس گواہی دا دینا بڑا اوکھا ہے کیوں جے اوس ویلے وچ کعبہ دے اندر ۳۶۰ توں زاید بُت موجود سی جدوں کہ ایں چار مرد ہرطراں دی بُت پرستی دی ممانعت کردے سی ۔
بوہت سارے سوالات اُٹھنے چاہی دے نیں کیوں بُت پرستی دیاں ساریاں شکلاں مُکایا نہیں گئیاں ؟ کیوں حجرہ اسود نوں گھر دیتی گئی ؟ کی حجرہ اسود ماضی دے دوجے بُتاں دے نال پوجا جاندا سی ؟ ایس اخیری سوال دا جواب واضح طور تے ہاں وچ ہے فیر کیوں اسلامی معاشرے نیں اج وی مادہ پرستی دی ایس ریت نوں کہ اوہ حجرہ اسود نوں پوجنا جاری رکھیا ہویا ہے ؟
ایں پہلا حنیف جیدا تذکرہ اُتے کیتا گیا یعنی ورقا بِن نوفل ایں محمد دی پہلی بیوی خدیجہ دا چچا زاد سی اوہ اک بوڑھا ابندہ سی تھا اوس نیں اپنے آپ نوں خود مسیحیت نال جُوڑے رکھیا اتے اودے صحائف دا پوری طراں مطالعہ کر دا سی ۔(۱۰)عائشہ جیڈی کہ محمد دی اک ہور بیوی سی اونے بیان کیتا :
‘‘ ورقا جیڈا کہ اسلام دے پہلاں دے دور وچ اک مسیحی بنیا اتے اُوس نیں اپنیاں لکھتاں عبرانی حرفاں وچ لکھیا اونے انجیلاں نوں عبرانی وچ لکھیا جینوں زیادہ اوہ اللہ دی مرضی توں لکھ سکدا سی’’۔ (۱۱)
عائشہ نیں اک ہور حدیث وچ اک ہور بیان دیتا ۔ ورقا جیڈا کہ اسلام توں پہلاں دے دور وچ مسیحی ہویا اُوس نیں انجیلاں نوں عربی وچ لکھیا ۔۔۔۔’’۔ (۱۲)
ایناں حدیثا ں توں ایں گالھ ظاہر ہوندی ہے کہ ا وہ بائبل دے عربی مترجمین وچوں اک سی ۔ ابنِ اضحاق دوجے حینف دا بیان دسدے نیں ۔
عبید اللہ نیں اسلام دے آن تیکر تحقیق جاری رکھی ؛ فیر اوہ حبشہ مسلماناں دے نال اپنی بیوی نوں لیکے جیڈا کہ مسلمان سی ہجرت کر گیااودا ناں اُمہ حبیبہ بن اُبو سفیان سی جدوں اوہ آیا تاں اوس نیں مسیحیت نوں قبول کیتا ، اسلام توں وکھ ہویا اتے حبشہ وچ اک مسیحی دے طور تے مر گیا ۔ محمد بن جعفر بن الذبیر نیں مینوں دسیا کہ جدوں اوہ اک مسیحی بنیا تاں جدوں عبیداللہ نبی دے بیلیاں دے لاگیو لنگیاں جیڈے کہندے سی ‘‘اسی واضح طور تے ویکھدے ہاں پر تہاڑیاں اکھیاں بس ادھیاں کُھلیاں نیں’’ ‘‘ اساں ویکھدے ہاں تساں فیر وی ویکھن دے جتن کر رھے اوہ ۔ ۔ ’’اونے اکھر ثاثہ استعمال کیتا کیوں جے جدوں اک کُتے دا بال اپنیاں اکھیاں ویکھن کیتے کھولن داجتن کر دا ہے تاں اونوں بس ادھا نظر آندا ہے دوجا اکھر فقہ ہے جیدا مطلب ہے اکھیاں کھولنا اودی موت توں بعد رُسول نیں اودی بیوی اُمہ حبیبہ نال ویاہ کر لیا (۱۳)
اک تیجا حنیف عثمان سی جیڈا کہ بیذانتن دے حکمران دے کول سفر کیتے گیا اوہ اک مسیحی بن گیا اتے اونوں اوتھے اک وڈا عہدہ ملیا۔ اضحاق چوتھا حینف زید دی جندڑی دے پاروں جاری رکھدے ہوئے آکھدا ہے:
زید بن امر اونج ہی رھیا جیویں اوہ سی: اُونے نہ تے یہودیت نوں قبول کیتا اتے نہ ہی مسیحیت نوں اونے اپنے لوکاں دے دین توں منع کیتا اتے بُتاں اتے ڈنگراں دی پوجا اتے بُتاں دے اگے لہو بہانا اتے ہدیے دیون توں پرہیز کیتا اوناں شیر خوار دھیاں نوں مارن توں منع کیتا اتے اُوناں نوں آکھیا کہ اوہ ابراہام دے رب دی پوجا کر دا ہے اتے اونے اپنے لوکاں دے کام نوں کھلے عام منع کیتا ۔ ۔ ۔ ھن زید سادہ طریقے نال یہودیت اتے مسیحیت نوں من دا سی پر اوہ اوناں دے نال مطمین نہیں سی ۔ اوہ اک واری مکہ دی تعمیر وچ آیا پر جدوں اوہ لکھم دے مُلک وچ آیا تاں اودے اُتے حملہ کیتا گیا اتے اونوں مار دیتا گیا ۔ (۱۴)
ایں گالھ بوہت قابلِ فہم ہے کہ کیوں زید نیں مسیحیت یا یہودیت نوں قبول نہیں کیتا کیوں جے ستویں صدی عیسوی وچ دونہواں دیناں دے بارے خیال کیتا جاندا سی کہ اوہ اپنی اصلی تعلیم توں پھیر گئے نیں ۔
ایناں حینفاں توں علاوہ جیناں چار دا پہلاں تذکرہو چُکیا ہے دوجے حینف وی سی مثال دے طور تے اُبو عامر قابلِ ذکر نیں اوہ اک ‘‘ راہب ’’ آکھواندے سی اتے تارک الدنیا جندڑی دی مشق کردے سی ۔ ایں گالھ وی سمجھی گئی ہے کہ اوہ اک مسیحی زید سی ، پر کئی بیانات اوناں نوں ‘‘ حنیفہ ’’ دے نال ملاندے نیں جیناں دا عقیدہ یہودی رسما رواجا دے لاگے سی ۔ (۱۵)
اک دن جیویں کہ تاریخ دان ابنِ اضحاق دے ریکارڈ دے مطابق ابو امر پیغمبر محمد دے نال آمنے سامنے ملے ابوامر رُسول دے کول مدینہ آئے اتے اودے کولوں اوس دین دے پاروں پوچھیا جیڈا اوہ لیائے سی ۔ ‘‘ حنفہ ’’ ابراہام دا دین محمد نے جواب دیتا ۔ ‘‘ایں ہی ہے جیدی پیروی کردا ہاں’’۔ ( ابو امرنیں آکھیا ) ‘‘تساں نہیں کردے ۔’’ ہاں میں کردا ہاں پر تساں محمد نیں حنیفہ وچ اوناں شیواں نوں متعارف کروایا ہے جیڈا اودا حصہ نہیں ہے ۔ ’’ میں انج نہیں کیتا ’’۔
( محمد نیں جواب دیتا ) ‘‘ میں اونوں صاف اتے خالص لیایا ہاں ۔ ’’ (۱۶)
اوہ ‘‘ شیواں جیڈیاں اودے نال تعلق نہیں رکھدیاں ۔’’ ایں شیواں اوناں تصورات توں لیا ھئیاں نیں جیدا تعلق مادہ پرست رسماں اتے روایئتاں توں ہے جیناں نوں محمد نیں نویں دین وچ شامل کیتا ساریاں حینفاں نیں اسلام توں پہلاں دے کاماں نوں دین وچ شامل کرن دی وجہ توں مشکل محسوس کیتی ۔ایس گالھ دی گواہی مختلف تاریخ داناں توں ملدی ہے کہ محمد دے یہودیت اتے مسیحیت دے نال ذاتی قریبی تعلقات سی ۔ مزید ہور اودی زیاددہ تر بیویاں اتے حرماں مسیحی سان یا اُوناں دے شخصی تعلقات مسیحیاں دے نال سان۔
مزید ایں کہ بوہت ساری کلیساواں اتے یہودی گروہ عرب وچ رھندے سان دونہویں بڑی اہمیت دا حامل سی اتے بلاشبہ اوس ویلے وچ محمد دا آمنا سامنا ایناں گروپاں دے نال ہوندا سی جدوں اوہ کاروان دے نال سفر کر دا سی ابو امر نیں محمد دے نویں دین کیتے اک دُرست جائزہ پیش کیتا ، جیدے مطابق اونے ابراہام دے دین دے اندر اضافی پہلواں نوں شامل کیتا ایں دین چھ بنیادی ذرائع توں بنیا جیندے وچ ۱۔ مسیحیت دیاں مختلف شکلاں سی ۲۔ باطنیت ۳۔ ہر قسم دی یہودیت ۴۔ عرب دے ْقصے کہانیاں اتے روائیتاں ۵۔ سائبین مشقاں اتے ۶۔فارسی زرتشی ۔(۱۷)
محمد نے ال عُضا نوں قُربانیاں چڑھان توں منع کیتا
زید بن امر چوتھے حنیف نیں جنے اوس محمد دے خلاف اودی سخت ممانعت کیتے تنقید کیتی ایں بیان زید بن حارث دے اختیار تے مبنی ہے پیٹرز نیں محمد دے ابتدائی مادہ پرست ہون دی مندرجہ ذیل مثال حدیث وچوں دیتی ہے نبی نیں بُتاں وچوں اک کیتے قُربانی چڑھائی ۔ ( نسب مِن الانسب ) ؛ فیر اونے اونوں بُھنیا اتے فیر اونوں لے لیا فیر زید ابن نفل سانوں وادی دے اُوپر آلے حصے وچ ملے ایں مکہ دے گرم دناں چوں اک سی جدوں اسی اک دوجے دے نال ملے تاں اسی اوس دور دے بربریت دے زمانے دے مطابق سلام دُعا لئی۔ اُس نے اونوں بُھنیا اتے فیر اونوں لے آیا فیر زید ابن امر ابن نفلسانوں وادی دے اُوپر آلے حصے وچ ملےایں مکہ دے گرم دناں وچوں اک سی جدوں اسی اک دوجے دے نال ملے تاں اساں اوس دور دے بربریت دے زمانے دے مطابق سلام دُعا لئی ۔ ۔ ( علیک سلیک لئی ) جیڈا کہ اِن ام سُحبان سی ۔ نبی نیں آکھیا ،
‘‘ میں کیوں تینوں ویکھدا ہاں اے ابن امرمکہ دے لوکی تیرے توں نفرت کردے نیں ؟’’ ‘‘اونے آکھیا میرے نفرت کرے جان دی کوئی وجہ نہیں ہے ۔ پر میں ویکھیا ہے کہ ا وہ لوکی رب دی ذات دے نال دوجے دوسرے الہواں نوں جوڑدے نیں اتے میں انج کرن توں بعض آنا ہاں میں چاہنا ہاں کہ اوہ ابراہام دے دین دی پیروی کرن ۔۔۔’’ نبی نیں آکھیا ‘‘کی تساں کُجھ کھانا پسند کروں گئے ؟ ’’ااونے آکھیا ‘‘ ہاں ’’فیر نبی نیں اوس دے سامنے اُوس ‘‘ ڈنگر دا گوشت ’’ رکھ دیتا ۔ اُوس ( زید ابنِ امر )نیں آکھیا : ‘‘ محمد تو کیدے لئی قُربان کیتاہے ؟ ’’ اُوس نیں آکھیا ، ‘‘بُتاں وچوں اک لئی ’’ ۔
مندرجہ ذیل واقعہ جیڈا اُتے بیان کیتا گیا ااودے وچ ایں ریکارڈ کیتا گیا کہ زید نیں شدید طور تے محمد ببُت پرستی دی ممانعت دی مندرجہ ذیل وچ اونے ایں جواب دیتا :
‘‘ میں اُوناں وچوں نہیں ہاں جیڈے رب توں علاوہ کسے ہور دیاں قُربانیاں چڑھاندے نیں ۔’’ (۱۸)
ایدے توں علاوہ ابنِ قالبی نیں بیان دیتا : ‘‘سانوں دسیا گیا کہ رب دے رُسول نیں اک واری ایں ذکر کیتا جیڈا کہ ال عُضا دے بارے وچ سی، میں ال عُضاکیتے چٹی بھیڑ پیش کیتی جدوں کہ میں اپنے دین دے لوکاں دا پیروکار ہاں ۔ ’’(۱۹)
بوہت سارے مفکرین دھرم رکھدے سان کہ قرآن مادہ پرستی دی قُربانی نوں غلط آکھدا ہے سورہ نمبر ۹۶ ، توں ۸ ایت تیکر ‘‘کی اونے تہانوں اک یتیم دے طور تے نہیں پایا اتے تہونوں پناہ نہیں دیتی کی اونے تہانوں قصوروار نہیں پایا اتے تہاڑی ہدایت کیتی ؟ کی اونے تہانوں لوڑ مند نہیں پایا اتے تہاڑی حاجت رفع کیتی ۔
محمد دی گناہ آلودہ فطرت
بوہت سارے مسلمان ایس گالھ توں انکار کردے نیں کہ محمد نیں کدی غلطی یا گناہ کیتا ہے ۔ اسلام دے غلط تصور کیتے حدیث مکمل طور تے اودے گناہگار ہون دی تصدیق کردی ہے ایتھوں تیکر کہ اودے نبوت دے وریاں دے دوران وی واضح طور تے حدیث ایس گالھ دی تصدیق کردی ہے کہ اوہ اپنی گناہ آلودہ فطرت دی وجہ توں اوہ اک کامل آدمی نہیں سی۔
مثال دے طور تےاودی بیوی عائشہ توں ریت ہے:
نبی نیں آکھیا ۔۔۔ اے اللہ میرے دل نوں برف اتے اُولیاں دے پانی نال دھو اتے میرے دل نوں سارے گناہواں توں صاف کر جیویں کہ کپڑا گندگی توں صاف کیتا جاندا ہے اتے میرے اتے میرے گناہواں دے درمیان اینا فاصلہ کر دے جیناں مشرق اتے مغرب دے درمیان فاصلہ ہے۔ (۲۰)
ابو موسیٰ ہور محمد دی گناہگار فطرت نوں ثابت کردے ہوئےآکھدے نیں : نبی نیں پُکار کے اللہ توں دُعا کیتی جیڈی کہ مندرجہ ذیل دُعا ہے ۔۔۔ اوہ میرے رب میرے گناہ اتے میری جہالت نوں معاف فرما ااتے میرے عملاں دے درمیان جیڈی میری راستبازی کیتے حداں کھڑی کردی نیں دُور کر اتے اوہ کر جیڈا میرے کیتے بھلا ہے ۔ اے اللہ میری غلطیاں معاف فرما جیڈیاں میں جان بوجھ کہ یا اپنی جہالت دی وجہ توں کیتاں یا میں اپنی سنجیدگی توں کیتیاں نیں میں اپنی اُوناں ساریاں غلطیاں دا اعتراف کر دا ہاں جیڈیاں میں کیتیاں اے اللہ میرے ماضی دے اتے مُستقبل دے گناہواں نوں معاف فرما جیڈے میں کھلے عام یا چُھپ کہ کیتے نیں ۔ (۲۱)
اک ہور اوکھا مرحلہ جیڈا محمد نوں کئی واری پیش آیا اوہ خُود کشی کرن دے جتن سان بوہت واری اوہ اپنی روح وچ رنجیدہ ہویا اتے اونے خیال کیتا کہ اوہ بدروحواں دے قبضے وچ ہے اتے اونے جتن کیتا کہ اپنے آپ نوں پہاڑ توں گرا لے بوہت واری اوہ اپنی روح وچ رنجیدہ ہویا اتے اوس نیں خیال کیتا کہ اوہ بدروحواں دے قبضے وچ ہے اتے اوس نیں جتن کیتا کہ اپنے آپ نوں پہاڑ توں سُٹ پر اپنے لیکھاں دے مطابق اوہ کُجھ مافوق الفطرت دے سبب جیڈی اونوں غار وچ ملدی سی اتے جینوں اوہ جبرائیل دے طور تے پیش کردا سی اوناں نیں اونوں منع کیتا ۔ (۲۲)
ایں گالھ غور کرن کیتے بڑی من بھاوندی ہے کہ محمد نیں بعد وچ خُود کشی کرن نوں اک وڈا گناہ آکھیا جیڈا سیدھا سیدھا جہنم وچ لے جاندا ہے ۔حدیث ایس دھرم دی تصدیق کردی ہے جیڈا کہ جنداب دے بیان دے ذریعے نظر آندا ہے : نبی نیں آکھیا ، ‘‘اک بندہ زخماں نال چُور سی اتے اُوس نیں خُود کشی کرن دی کوشش کیتی ، پس اللہ نیں آکھیا : ، ‘‘ میرا غلام چھیتی نال موت دا سبب بنیا بس میں اودے کیتے جنت دے دروازے بند کر دیواں گا ۔’’(۲۳)
جیویں بیان کیتا گیا کہ خُود کشی کرنا گناہ ہے اتے کِسے وی بندے نوں ایں عمل جنت وچ جان توں روکن دا انت ہو سکدا ہے پنج ارکان دا ٹھیک طراں ادا کرنا وی اسلام وچ اک سنجیدہ معاملہ ہے محمد آپی وی کُجھ ویلے کیتے اودی مشق کرنا بُھل گیا اونے سادہ طور تے ایسے ہی بھلکڑ پن وچ دو اراکین نوں ادا کیتا اتے فیر اونے آکھیا ‘‘جدوں تہاڑے وچوں کوئی نمازاں واسطے کھڑا ہوندا ہےتاں شیطان آندا ہے اتے اونوں شک وچ پاندا ہے جدوں تیکر کہ اوہ بُھول نہ جاوے کہ ااونے کِنے ارکان نماز پڑھ لئی ہے ۔ ’’ (۲۴)
شیطانی ایتاں
محمد نیں اکثر شیطان نوں اپنی غلطیاں یا گناہواں کیتے مسئلہ پیدا کرن آلا آکھیا ہے اِیس بیان کیتے اک جامع مثال نام نہاد ‘‘ شیطانی ایتاں ’’ متسفر کیتیاں جاندیاں نیں جیڈیاں رسُول محمد نیں بیان کیتی بوہت ساریاں کتاباں اتے رآرٹیکل اِیس متضادمضمون کیتے وقف کیتے گئے نیں اک لمبے عرصے کیتے رسُول ایں چاہندا سی ک اہ وہ لوکاں دے نال س میل جول رکھے اوہ ناخوش ہوندا جدوں اودے پیغام دا انکار کیتا جاندا سی اوہ اپنے دل وچ رب آلوں ( اللہ یا شیطان ) اک نوی وحی پاندا جیڈا اودے لوکاں نوں دوبارہ اکٹھا کردی ایس نوی وحی دے نال اوہ خواہش کردا سی کہ اودا کوئی من بھاوندا نتیجہ نکلے ۔ اودے بعد چھیتی اودا رب ( اللہ یا شیطان )ایس لئی نبوت نوں ظاہر کردا سی : تارے دے نال ہی جیویں ہی تہاڑا بیلی تہاڑے نال بدی نہیں کر دا اتے نہ ہی تہانوں دھوکہ دیندا ہے اتے نہ ہی اپنی خواہش نال گالھ کردا ہے انج مندرجہ ذیل ایتاں نازل ہوئیاں : ‘‘ کی تساں ال لات ، ال عُضا اتے مِنات جیڈی کہ تیجی دیوی ہے اتے دوجیاں دیویاں دے پاروں میں سوچدا ہاں ’’؟ شیطان نیں اونوں متاثر کیتا کیوں جے اوہ اپنے اندر اکھراں دے نال جدوجہد کر رھیا سی کہ ‘‘ایں اودے وڈے وڈے جھنڈیاں دیاں طراں گاڑھے الفاظ سان اک متبادل ترجمے وچ اسی پڑھدے ہاں کہ اونے اونیاں دیویاں دا ارمان کیتا ۔ ’’ (۲۵)ایں جھنڈیاں دیاں دیویاں دی طراں گڑھیا گیا سی جیناں نوں اوچیاں تھاواں تے لہرایا گیا ۔ اک دلچسپ جیڈا کہ ایلسی لیچنڈرزدار نیں بنایا کہ ایں گرانق زرخیزی دی دیویاں دے طور تے استعمال ہوئے سی اتے مکہ دے علاقے وچ بنجر تھاواں تے نصب کیتے گئے سان اتے زم زم دے کنوے دی کعبہ دے اندر اک قُدرتی پیوتر پانی دے طور تے پوجا کیتی جاندی سی ۔ (۲۶)
جدوں اہل قریش نیں اوس نوئے مکاشفے دے پاروں سُنیا تاں اوہ ایس معاملے وچ بوہت خوش ہوئے کہ محمد نیں اوناں دے دیوتاواں دے بارے وچ کُجھ آکھیا اودے بعد اہل قُریش محمد اتے اودے روحانی بیلیاں دے گروہ وچ شامل ہو گئے اتے اللہ دیاں تین دھیاں دی شفاعت دے ذریعے اللہ تیکر اپڑایا ۔ مسلمان نبی دے نال سی کیوں جے اوہ نبی دے اندر غلطی یا گناہ کیتے شک وچ نہیں سان ۔ (۲۷)
انج قرآن نیں محمد نوں اک نبی یا پیغمبر دے طور تے پیش کیتا اتے اوہ اسلامی دھرم دی اک اخیری روحانی اختیار بن گیا ابن قالبی اہل قریش دے دُعا دے کلیے نوں بیان کردا ہے جینوں اونے عام طور تے بیان کیتا ہے :
قریش کعبہ دے گرد طواف نہیں کردے سان اتے کہندے کہ ‘‘ ال لات، ال عُضا اتے مِنا تین دیویاں نیں ۔ انج اوہ عورتاں نوں شفایات دے وسیلے دے طورتے سر بلند کردے سی ۔’’ اوہ وی ‘‘ اللہ دیاں دھیاں آکھواندیاں سان ۔’’ اتے اوناں دے بارے تصور کیتا جاندا سی کہ اوہ رب دے سامنے شفاعت کردیاں نیں ۔ (۲۸)
حبشہ وچ محمد دے پیروکارو دے درمیان ایں خبر کھلر گئی جینے دوجیاں نوں وی متاثر کیتا کہ جبرائیل رسُول تے ظاہر ہوئے اتے سوال کیتا : ‘‘ محمد تتوں کی کیتا ہے ؟ توں لوکاں نوں اوہ کُجھ پڑھ کے سُنایا جیڈا میں رب آلوں نہیں لیایا کی توں اوہ کُجھ کیتا ہے جیڈا میں تینوں نہیں آکھیا ۔ ‘‘ رُسول پریشان ہو گیا جیڈا کُجھ اونے کیتا اتے کنبن لگ پیا رب نیں نبی دے ایس بے چین ہون نوں ویکھیا اتے نوی وحی دیتی۔
‘‘اساں نبی یا رسُول تہاڑے سامنے نہیں گھلیا بلکہ شیطان نیں اپنی خواہش اودے وچ پائی ہے پر رب اونوں لیوے گا جیڈا شیطان نیں تجویز کیتا ہے فیر رب اپنی ایتاں قائم کرے گا کیوں جے رب جانن آلا اتے حکم والا ہے ۔’’(۲۹)
رب نیں فیر سابقہ وحی نوں کینسل کرکے نوی ایت نوں رکھیا :
کی تہاڑے بندے اتے اوناں دیاں عورتاں نہیں اتے بلاشبہ اوناں دے درمیان تقسیم غلط ہے تمہارے آدمی اور اُن کی عورتیں نہیں اور بِلا شبہ اِن کے درمیان تقسیم غلط ہے (بوہت زیادہ بے انصافی ہے ) ؛ اوہ کُجھ نہیں نیں بلکہ اوناں دے والداں نیں محض اوناں نوں ناں دیتے نیں ( قرآن ۲۳ ۔ ۲۱ : ۵۳ )(۳۰)
محمد دی ایس نوی وحی دے نال اہل قریش نیں اعلان کیتا : ‘‘ محمد نیں جیڈا کُجھ آکھیا اودی توبہ کیتی ہے اللہ دے نال دیویاں دی اوس صورتِ حال کیتے ل اونے اودے وچ ترمیم کتی ہے اتے کُجھ ہور لے کے آیا ہے ۔ ’’
ایس فیر جانن دے نتیجے وچ اوناں لوکاں نیں اپنے تعلقات رسُول اتے اودے پیروکاراں دے نال سلڑائی وچ بدل گئے ۔ (۳۱)
ماوئنٹ گو مری واُٹ نیں اِایناں ‘‘ شیطانی ایتاں’’ دی حقیقت دے بارے وچ دو نقاط پیش کیتے نیں : پہلے نمبر تے ، اک ویلے وچ محمد نیںایناں شیطانی اایتاں نوں قرآن دا حصہ بنا کے لوکاں وچ اودی تلاوت کیتی اتے ایں ناقابلِ فہم کہانی جیڈی بعد وچ مسلماناں نیں ایجاد کیتی یا اودے بعد میں غیر مسلماناں نیں ایجاد کیتی اودے بعد میں غیر مسلماناں نیں وی دہرایا دوجے نمبر تے اودے کُجھ عرصہ بعد محمد نیں اعلان کیتا کہ ایں ایتاں قرآن دا حقیقی حصہ نہیں ابتدائی اشاعتاں ایس گالھ دا بیان نہیں کردی کہ کِنی دیر ایں اودا حصہ رھیا نیں غالباً ایں ہفتے اتے مہنے اودا حصہ رھیاں ہون
گئیاں ۔(۳۲)
حال ہی وچ مسلمان مفکر ایم ایم اعشان نیں واٹ دی اوس گالھ مہان تے اختلاف پیش کیتااتے اپنی دلیل پیش کیتی کہ پنج یا چھ ورے دے عرصے دے طوقف توں اودا جواب دیتا اتے اودے کیتے بنیادی وجہ دسدے ہوئے اونے دعویٰ کیتا کہ ایں کہانی غلط ہو سکدی ہے ۔ کیوں جے محمد دا تعلق اودے توں بوہت پہلاں دے عرصے توں ہے ۔ (۳۳)
ایس خیال کیتے منطق کمزور رھیا ہے : پہلے نمبرتے محمد لازمی طور تے اپنے اُوناں بیلیاں دے نال ملدا رھیا جیڈے ایس گالھ تے دھرم رکھکدے سان کہ اودے وچ غلطی نہیں ہو سکدی دوجے نمبر تے محمد دی جندڑی دی تاریخ دے بارے وچ کسے واسطے وی پورے طور تے بیان کرنا ایتھوں تیکر کہ وڈے وڈے مسلمان مفکرین وی ایدے وچ مشکل پاوندے نیں ۔ ایس لئی واٹ دا نظریہ بوہت مناسب واٹ ‘‘ شیطانی ایتاں ’’ دی سچائی دے بارے وچاک تیجی حقیقت نوں شامل کردا ہےاونے بیان کیتا کہ تین دیویاں لات ال ُعضا ااتے مِنا دی مکہ دے لاگے مندراں وچ بڑے پیمانے تے پوجا کیتی جاندی سی ۔
اک چوتھی وجہ نوں واٹ دی ایس فہرست وچ شامل کیتا گیا ہے تاں جے ایناں ایتاں دے اختیار نوں قبول کیتا جاوے جدید قرآن دیاں اشاعتاں وچ لفظ ‘‘گرانِک ’’نوں دو فرشتیاں دے طور تے لیا گیا ہے ۔ ( قرآن ۲۷۔ ۲۶ : ۵۳ ) اتے ناواں دے سوا کُجھ نہیں ہے ۔ ( قرآن ۲۳ : ۵۳ ) ایں تعریفاں اک دوجے نالوں مختلف نظر آندی ہاں اتے اصل ایتاں کیتے ہور شک پیدا کردی نیں ۔
ایس سارے باب دے دوران محمد دی انسانی کمزوری دی تصدیق کیتی گئی اتے گواہی دیتی گئی ہے حینفاں نیں اکثر اودے ابتدائی دور وچ اودی مادیت پرستی دی روائتاں اتے خیالات نوں ملامت کیتا ہے جدوں کہ اوسے دوران اودے وچ مسیحی اتے یہودی عقائد نوں وی شامل کرن دی کوشش کیتی گئی ہے مزید ہور حدیث اِیس حقیقت کیتے کافی گواہی دیندی ہے کہ محمد اکثر گناہ ااتے غلطیاں کردا سی اتے اپنی انسانی گناہ آلودہ فطرت نوں تسلیم وی کردا سی کی اُوس نیں اپنی حجرہ اسود دی ریت نوں منن وچ غلطی کیتی جیدے کیتے حینفاں نیں اودی مخالفت کیتی ؟ حج دے تعلق نال دوجی مادیت پرستی دی روائتاں وی ابتدائی عربا آلیاں دی جندڑی وچ شامل سان اتے ایں تاریخی شواہد توں ملدا ہے کہ انج ہی سی کیویں کوئی وی شخص محمد دے رویےنوں بیان کرسکدا سی ؟
بھاویں اوہ بُت پرستی دی مشق کر رھیا سی رسُول دے بیلی ایس گالھ تے دھرم رکھدے سی کہ محمد ‘‘ اللہ دی دھیاں’’ دی ممانعت کردا اتے اُوناں توں شفاعت کیتے منع کردا سی انج ہی جیویں کہ پہلے باب وچ دسیا گیا ہے کہ اودے بیلیاں وچوں اک رُسول نیں آکھیا ‘‘ میں جاندا ہاں کہ تو ں اک پتھر ہے ۔۔۔ کی میں نہیں ویکھیا کہ اللہ دے رسُول نیں تینوں چومیا میں تینوں نہیں چوما گا’’۔ (۳۴)
عمر واضح طور تے ایناں پتھرا ں دی بدعتاں کیتے جیڈا کہ پرانے زمانے دے عرب وچ عام سی کافی مشہور سی بُت پرستی دے ایس دین نوںمنن دے بجائےا وہ محض نبی دی مصومیت تے یقین رکھدا سی ۔ تحریری طور تے شواہد وی ملدے نیں کہ محمد ااتے اودے پیروکاراں نیں حقیقی توحید وچ پتھراںدی پوجااتے پرستش نوں وی شامل کیتا بُت پرستی کرنا مکمل طور تے یہواہ پاک خُدا دے قانون دے خلاف اتے پاک توریت اتے نوے عہد نامے دے مطابق نا فرمانی ھے۔
۔ باب چہارم
حجرہ اسود دا تجزیہ
ساری اسلامی تاریخ دے دوران حجرہ اسود نوں عزت دیتی جاندی رھی ہے اِاودی پوجا کیتی جاندی رھی ہے جد کہ کُجھ لوکی جاندے نیں کہ حجرہ اسود کیڈی شے نوں پیش کردا ہے ۔ ایں باب بوہت ساریاں پہلیاں گالھاں دی تحقیق کرے گا جیڈا ایس بھید دے انت کیتے وضاحت ہے ۔
حجرہ اسود بطور اک مقدس قربان گاہ
اسلامی انسائیکلوپیڈیا حجرہ اسود دے کامنوں بطور ااک مقدس قُربان گاہ اتے اک اینج دی قُربان گاہ دے طورتے پیش کردا ہے جیڈا ابراہام اتے یعقوب نیں بنائی ۔ (۱)ایس گالھ دے بیان وچ جے کر ایں مقابلہ اک قانونی ی حیثیت رکھدا ہے تاں پتھر دے مذبیحاں نوں جیڈے ابتدائی دنیا وچ سان اوناں دی ضرور پڑتال ہونین چاہی دی ہے ۔
یونانی بدعات
یونانی مصنف تھیو فراسٹس (جیڈا کہ چوتھی صدی قبل از مسیح سی ) اوہ انفاردی دین دی دید کردا سی ‘‘ کیوں جے اوہ ایں سمجھدا سی کہ جیڈا کوئی پہلاں ہی ایناں پتھراں نوں سڑک دے اک پاسے تیل ملدا یا اوناں اُوتے تیل انڈیل دا ہے ایں اودا حق ہے ۔’’ اوناں دی شکل عمودی ستوناں دی طراں ہوندی سی جیناں دے سرے تے کوئی سریا پتھراں دا اک ڈھیر لگا دیتا جاندا سی اتے اونوں ‘‘ حرمز ’’ آکھدے سان ایں ناں حرمز دے دیوتا دے برابر سی ، جیدا مطلب پتھر سی ۔ ایلیڈ بیان کردا ہے : ‘‘ کہ ایں پتھر بطور اک دیوتا ہے اتے دیوتا وچ ہی پتھر ہے ’’ اینج ہی حرمز نوں وی ‘‘ سڑکاں دے اطراف دا دیوتا ‘‘ تسلیم کیتا جاندا سی ۔ ’’ (۲)
مزید ہور یونانی معاشرےدے اہور وی بے شمار دیوتا سان جیڈے کہ غیر تراشے اتے تراشے ہوئے پتھراں نوں پیش کردے سی تراشے ہوئے پتھراں وچوں اک اپلو ، آگو سیو آکھواندا سی جیڈا کہ سڑک دیوتا سی عام طور تے گلی وچ گھر یا دروازے دے سامنے کھڑا ہویا ملدا سی ۔ ایناں وچوں بوہت سارے پتھر تیل نال مسخ کیتے جاندے سی ، ایناں اُتے ربناں نال ڈیکوریشن کیتی جاندی سی اتے بطور مذبحے اوناں دی شناخت ہوندی سی ۔ (۳)
یونانی بدعات
عبرانی مقدس مذبحیاں دے تصورات ابتدائی یونان توں آڈڈا سی ۔ یوناننیاں دی پتھر اں نوں مسخ کرن دی رسم عبرانیاں دی رسم نال ملدی جُلدی سی پر اوناں دے ورتن دے مطلب وچ فرق سی ۔ ۔ عبرانی ایناں پتھراں نوں ایس گالھ دے تصور کیتے مسخ کردے سان ایں اک پیوتر تھاں ہے جد کہ یونانی اصل وچ ایں دھرم رکھدے سان پر اوناں نیں پتھراں نوں مسخ کرن دی مشق نہ کیتی ۔ عبرانی زبان وچ مقدس پتھر یا پتھراںدے ستوناں نوں میٹس سیوا آکھیا جاندا ہے جیدا مطلب ہے سیدھا کھڑا ہونا جدوں یعقوبدی بیوی راخل فوت ہوئی تاں اونے اودی قبر اُوتے اک پتھر گڑھیا ( پیدائش۳۵:۲۰) ایں سیدھا سیدھا یادگاری دے مقصد نوں بیان کردا ہے ۔
پتھر دا ستون وی اک یادگار پہلو ہے جیویں کہ یعقوباتے ارامیاں دے وچکار معاہدہ ہویا۔ ( پیدائش ۳۱:۴۳) (۴)
ابراہام نیں اک مقدس مذبحہ پیوتر تھاں دی یادگاری کیتے بنایا جتھے رب اودے اُوتے ظاہر ہویا ( پیدائش ۸۔۷ :۱۲ ؛ ۱۸ : ۱۳ اور ۲۳ : ۲۶ ) یعقوب نیں اپنے پیو دی ریت دی پیروی کیتی اونے سُکنے وچ آسمان توں اک پوڑھی دے ذریعے فرشتیاں نوں لیندے چڑھدے ویکھیا: ‘‘ یقیناً رب اوس تھاں اُوتے ہے اتے مینوں ایس گالھ دی خبر نہ سی ۔’’ ( پیدائش ۱۶ : ۲۸ ) یعقوب نیں خوفزدہ ہو کے آکھیا ایں کیویں دی بھیانک تھاں ہے ایں رب دے گھر اتے آسمان دے آستانے دے سوا کُجھ نہیں ہو سکدا’’ اگلی فجر اوس نیں اوس پتھر نوں جینوں اوہ سرہانے دے طور نال ورتدا سی اونوں پلر دے طور تے گڈھیا اتے اودے اُوتے تیل انڈیلیا اتے اونے اوس تھاں دا م بیت ایل رکھیا۔
‘‘رب دا گھر ’’ ( پیدائش ۱۶ : ۲۸ ) اتے ایں گالھ بڑے غور طلب ہے کہ یعقوب نیں ایں آکھیا گالھ بڑی غور طلب ہے کہ یعقوب نیں ہمیش ایں آکھیا کہ ایں کیویں دی پیوتر ‘‘ تھاں ’’ ہے ایں نہیں آکھیا کہ ایں پیوتر پتھر ہے اوہ پتھر محض یادگاری دے طور تے سی کہ تھاں کتھے ہے ۔جتھے رب ظاہر ہویا ہے اودے واسطے پتھر مرکز نہیں ہے ۔ حجرہ اسود دی پرستش دیاں ریتاں دی پرستش اتے بائبل دی پتھراں نوں یادگاری دے طور تے استعمال کرنے دی نسبت وچ وڈا متضاد ہے ۔ اسلام توں پہلاں عرب آلے ایس گالھ تے دھرم رکھدے سان کہ پتھر اے اندر الوہیت ہے اتے ایں ہی گالھ اسلامی حج دے دوران وی ہوئی محمد ننیں پتھراں دا بوسہ لیا اتے اونوں چومیا تاں جے اوہ اوناں خُداواں دی برکت اتے قوت نوں وصول کرے ۔ محمد نیں کدی ایں نہیں آکھیا کہ حجرہ اسود اک پیوتر مذبحہ ہے جیوے کہ یعقوب یا ابراہام نیں آکھیا پتھر دی بحیثیت اک مذبحے دے تھیوری بعد وچ اسلامی علم الہیات وچ نشوونما پا ئی گئی اتے اُوناں نیں ابتدائی یہودی اتے مسیحی مفکرین آلا کلیہ استعمال کیتا تاریخی شواہد توں ایں جانکاری ہوندی ہے کہ یہ واضح طور تے محمد دا دوجے عرب آلیاں دی طراں مقدس پتھر تے ایمان لیان دا عقیدہ ہے ۔
کونے دے سرے دے پتھر دے مفروضے
حجرہ اسود نوں بوہت سارے مسلماناں نیں ‘‘ گھر دے کونے دے سرے دا پتھر ’’اتے ‘‘ زمین تے رب دا سجا ہتھ ’’ تصور کیتا ۔ (۵)مسلمان مفکر مولانا علی نیں اپنی کتاب اسلام دے دین وچ بیان کیتا ا :
حجرہ اسود اصل وچ کعبہ دے کونے دے سرے دا پتھر ہے جیڈا کہ محض اک نشان دے طور تے کھڑا ہے اتے ابراہام دی نسل دے اوس حصے دے طور تے ہے جیدے کیتے اسرائیلیاں نوں ہدایت کیتی گئی سی کہ رب دی بادشاہی دے کونے دے سرے دا پتھر بنے گا ۔ ‘‘ جیڈے پتھر نوں معماراں نیں رد کیتا اوہ ہی کونے دے سرے دا پتھر ہو گیا’’۔ ( زبور ۲۲ : ۱۱۸ ) ۔۔۔ اسماعیل نیں اونوں رد کیتا ۔ (۶)
علی نیں نوے عہد نامے وچ نوے عہد نامے وچوں لاڈھے دی تمثیل دی مثال دیندے ہوئے جاری رکھیا : ‘‘ایس لئی میں تہانوں آکھدا ہاں کہ رب دی بادشاہی تہاڑے کولوں لے لئی جاوے گی اتے اُوس قوم نوں جیڈی اودے پھل لیاوے گی دے دیتی جاوے گی ( متی ۴۳ : ۲۱ ) اوہ ادھرم رکھدا سی کہ اکھر ‘‘ قوم ’’ عربدے لوکاں دے بارے گالھ کردی ہے ۔ علی نیں اہنے بیان دی معاونت کیتے ۔ ۔ دانیل ۴۵ : ۲ دا وی حوالہ دیتا ۔ پُوری دنیا وچ صرف اک ہی اینج دا پتھر ہے جیڈا ‘‘ بغیر ہتھ لگائےکٹیا گیا ’’ جیڈا کونے دے سرے دا پتھر ہویا جیدی اہمیت پوری دنیا وچ قائم ہے۔ (۷) علی نیں اسلامی تھیالوجی دے معیار نوں دانیل دی کتاب دا حوالہ دے کے توڑ دیتا کیوں جے مسلمان صرف توریت ، زبور اتے اناجیل نوں با اختیارمن دے نیں ۔
تاریخی اعتبارنال کونے دے سرے دا پتھر کی سی ۔ ایں اک پتھر سی جیڈا سلہمان دی ہیکل دی تعمیر وچ رد کر دیتا گیا ۔ کونے دے سرے دے پتھراں نوں اکثر عمارت دیاں نیویاں دی تعمیر وچ استعمال کیتا جاندا ہے ۔ ابتدائی زلزلے اتے سردیاں دے بدل کیتے ایں گالھ درکار ہے کہ ‘‘پکیاں نیویاں کیتے رکھے گئے ک پتھر جیڈے چٹاناں توں لے گئے اتے کونے دے سرے دے طور تے استعمال ہوئے ۔ ’’ ( یسعیاہ ۲۶ : ۲۸ ) ؛ یرمیاں ۲۶ : ۵۱ ؛ ۱۔پطرس ۶ : ۲ ) پتھراں دیاں کنداں بناندے ہوئے ، ‘‘ اک وڈا منصوبہ اک نِکے زاویےدی تعمیر وچ پورا ہوندا ہے ۔ ایں زاویےوچ جوڑیا جاندا ہے اتے ایں پتھر تعمیروچ استعمال کیتا جاندا ہے۔ ’’ (۸)
سلیمان دی ہیکل دی تعمیر وچ اک وڈے سائز دا کونے دے سرے دا پتھر درکار سی ایس طراں نال ا مکہ دا حجرہ اسود اپنے نِکے ہون اتے وزن وچ گھٹ ہون دی وجہ توں کونے دے سرے دا پتھر تصور نہیں کیتا جاسکدا ۔ ایناں پتھراں دی شکل دے بارے وچ یا کٹے جان دے بارے وچ تصور کیتا جاندا ہے کہ ایں سلمان اتے اخی اب دے دور وچ متضاد طور تے موجود سان۔ حجرہ اسود دا بحیثیت اک ہتھ دے بغیر کٹے ہوئے تصور جیدا تعلق سلیمان دی ہیکل توں ہے ایدے ممکنات دی نفی کر دا ہے کونے دے سرے دے پتھر دی صیحح نشاندہی بائبل دےبوہت سارے پیرواں وچ دیتی گئی ہے ۔ جیڈا کہ یسوع دی گالھ کردے نیں یعنی مسیح دی جینوں ایمان لیان آلے ایمانداراں نیں رد کیتا ۔ (۹)
ال لات بطور حجرہ اسود
ابتدائی تاریخ داناں اتے جدید ماہر آثارِ قدیمہ نیں ایس گالھ نوں تصدیق کیتا ہے کہ الات وی مادہ پرست لوکاں دی دیوی سی جینوں مکہ دے حجرہ اسود دے طور تے وی پیش کیتا گیا ۔
دمشقی جان اتے ہیروڈوٹس دے آلوں گواہی
مسیحی راہب اتے علم الہہیات دا ماہر دمشقی جان اسلامی زیر اثر قوم وچ رھندا سی ۔ اُوس کُنبے دے دمشق دے مُسلمان منظمین دے طور تے سیوا کیتی جیدے انت وچ جان نیں اسلامی لوکاں دی رسماں زبان اتے دین نوں سیکھیا اپنے کام وچ ۷۴۳ عیسوی وچ جان نیں ایس نوے دین اسلام دے خلاف اک دہنی تحریر نامہ شامل کیتا ۔ (۱۰)جان تصوراں اتے تصویراں دا دفاع کرن آلا اک شخص سی اتے محمد اتے اودے پیروکاراں کیتے اک شدید نفرت رکھدا سی ۔ جان نیں لِکھیا :ا وہ ہور سانوں بُت پرست آکھدے نیں کیوں جے اساں سُولی دی پوجا کیتی اتے اوناں نیں اودے توں نفرت کیتی اتے اسی اونوں نوں جواب دیتا : تاں فیر تساں کینج اپنے عقیدےدے خلاف کعبہ وچ اک بُت دا بوسہ لیندے اتے اونوں قبول کردے ہوں ؟ ’’ (۱۱)
جان محمد دے دین دے کاماں دے واضح تضاد آل اشارہ کردا ہے ۔ ایں اک عام علم سی کہ محمد نیں کدی وی تصورات وچوں یا سُولی نوں کو گھر وچ استعمال نہیں کیتا ۔ (۱۲) ریاکارانہ طور تے اونے پتھر دا بوسہ لیا اتے اودے اُوتے متھا ٹیکیا اتے اپنے پیروکاراں توں وی توقع کیتی کہ اوہ اینج ہی کرن اونے اتے اودے شاگرداں نیں پتھر نال گالھاں کیتیاں جان اپنے نظریات نوں بیان کردے ہوئے جاری کردا ہے :
اوہ پتھر جیدے نال اوہ گالھاں کردے اتے جیدی اوہ پوجا کردے سان اونوں اوہ خیبر کہہ کے بُلاندے سان ۔ ایتھوں تیکر کہ موجودہ دور وچ سانوں اینج دے لوکی ملدے نیں جیڈے ایس گالھ دا مظاہرہ واضح طور تے کردے نیں ۔ (۱۳)
جدوں ایں گالھ ظاہر ہوئی ناں جان نیں ویکھیا کہ اینج کرن آلے پہلے پہل اودے بیان نوں دُرست مندے سان جدوں تیکر کہ عرب وچ ابتدائی ابتدائی بُتاں اتے مقدس ہیکلاں نوں برباد نہیں کیتا گیا سی۔ یوحنا عرباں دے بدعات دے بارے دسدا ہے ۔ اوہ بُت پرستی وچ ملوث سان اتے صُب دے ستارے اتے ایفروڈائیٹ دی پرستش کردے سان جیدا مطلب اوناں دی اپنی زبان وچ بوہت وڈا سی۔ ہیرا کلئیس دے دور وچ ایں بوہت وڈے بُت سان ۔ (۱۴)
عربی خیبر یا کیبی رن دے الفاظ اوناں دے عظمت دے سائز کدی سیان سی ۔ محمدجدوں اُوس پتھر نوں چھوندا سی تاں اوہ یاد کردا اتے اوندے منہ وچوں نکلدا ‘‘ اللہ اکبر ’’ ۔
ہیرو ڈوٹسا اک عظیم یونانی تاریخ دان اتے سیاہ ہے اوہ ۴۹۰ اتے ۴۸۰ قبل از مسیح دے دوران پیدا ہویا ا وہ یوحنا دے بیان دی تصدیق کردا ہے اُوس نیں آسمانی ایفروڈائیٹ جیڈا کہ یوناندا دیوتا سی اونوں عربی دیوی ال لات دے برابر آکھیا۔ (۱۵) ہیرو ڈوٹس نیں لِکھیا :
مندرجہ ذیل فارص دیاں رسماں نیں جینوں میں اپنے ذاتی علم دے بیان کر سکدا ہاں ۔۔۔ اوناں دے نظام وچ ذی اوس آسماناں دا اک مکمل دائرہ ہے اتے اوہ اودے واسطے پہاڑاں دیاں چوٹیاں اُتوں قُربانی دیندے سان ا وہ سُورج ، چاند اتے زمین ، آگ ، پانی اتے ہواؤں جیڈے کہ اُوناں دے حقیقی دیوتا سان اُوناں دی وی پوجا کر دے سان ؛ بعد وچ اُوناں اُسوریاں اتے عرباں توں ایفروڈائیٹ کیتے اُسوری نام مائلیٹا ہے ، عربی وچ ال لات ہے اتے فارسی وچ میسٹرا ہے ۔ (۱۶)
ہیروڈوٹس دی گواہی دی نیو تے ایں ال لات دی دیوی اک بوہت وڈی دیوی بن گئی۔
سُورج دی دیوی ال لات
ال لات دے بوہت سارے ناں سان ، اتے زیادہ تر اوناں وچوں عستارات دے نال (جینوں یسیرتوی آکھیا جاندا سی ) اتے عشیرا وی آکھیا جاندا سی ایس حصے دا مرکز ایس گالھ نوں ظاہر کردا ہے کہ ممکنہ طور تے ال لات سُورج دی دیوی سی اتے چن دیوتا دی دھی سی بلاشبہ ، جے کر دمشقی جان ٹھیک آکھدا سی تاں حجرہ اسود ال لات دی دیوی دا گھر سی جیڈا کہ اللہ توں شفاعت کردا سی جیڈا کہ مکہ دا ‘‘ وڈا دیوتا ’’ سی۔
نیبیتیا ( پیترا )
بوہت سارے آثارِ قدیمہ دے ماہرین نیں الا آلات نوں سورج دی دیوی دے برابر تصور کیتا ہے جیڈا کہ ابتدائی زمانے وچ تقریباً مشرق وچ پھیلی ہوئی سی ۔ نیبیتیا وچ ہلال چاند ‘‘ اشارا دا اوہ ’’ آکھواندا سی اتے سورج دی دیوی چاند دیوتا دی دھی سی اتے اوہ ‘‘ مندر دی اوہ ’’ آکھواندی سی نظامِ شمسی دی تجسیم وچوں اک ال لات یا لات یعنی دیوی ماں جیڈی کہ یونانیوں توں اُدھارلئی گئی سی اونوں لاٹو آکھدے سان ۔ (۱۷)
عرب اتے اودے قریبی علاقے ابتدائی ۱۹۷۰ءدے دوران لیپنس دی عرب عستارات دی پوجا کردے سان اتے اُوس خاص بدعت دی تصدیق کیتی جا چُکی ہے ‘‘ جیڈے کہ بوہت سارے جنوبی عرب دے لوکاں شمالی عرب دے اتے دو تین تاں لومودی شخصی ناواں نیں وی کیتی ہے ’’۔ (۱۸)ایں بوہت ساری دریافتاں ۱۹۸۶ ءاتے ۱۹۹۲ ء دے درمیان سڈنی دی یونیورسٹی دے آثارِ قدیمہ دے ماہرین نیں کیتی ہاں ۔ اِایناں دی دریافت اتے تحریر اسلامی دور توں پہلاں دے حصیاں اتے تھاواں دے بارے وچ ہے جیڈا کہ جنوبی یردن دے علاقے وچ ہے اتے اُوتھے ۲۰۰۰ شمالی عربیاں توں زیادہ لوکی پائے گئے۔ ااوناں دے نقشے کھیچے گئے تصویراں لیا گئیا ں اتے ریکارڈ بنایا گیا اوناں دے درمیان وچ دوشارس اتے ال لات دی دیویاں کیتے ک دُعاواں ہوندیاں نیں ۔ (۱۹)
لیپنسکی وچ ابتدائی عرب دی دیوی عستارات بابل وچ اتے یوگرت وچ وی ال لات نوں منیا جاندا ہے ۔ اودا کردار اتے اودی قسم لِکھتاں وچ بیان نہیں کیتی گئی ۔ پر اوہ اکثر چاندی دی دیوی دے طور ت ے بیان کیتی گئی ۔ جینوں شمسی دیوی منیا گیا بھاویں ایں برائے راست ثابت نہیں ہو سکدا پرانے عربی لوکاں دی حقیقت وچ تین وڈیاں دیویاں نیں ستارے دی دیوی چن دی دیوی اتے سُورج دی دیوی اتے ایں سب آڈڈے ناواں توں جانیا جاندیاں نیں ۔ (۲۰)
عرب دے سیبئین فرقے دے لوکاں نیں وی ایس چن دی دیوی ، سورج دی دیوی اتے ستارے دی دیاں دی پرستش کیتی ۔ ایناں سیبئین لوکاں نیں نایتھوپیا نوں وی دریافت کیتا ۔ (۲۱)
کیتبان دی بادشاہی عرب دے جنوبی ساحل وچ واقع ہے ایتھے وی عستارات دی کو کہ اک وڈا دیوتا یادیوی ہے اتے جیدا پرسنل ناں آم ہے جیدا ترجمہ انکل ہے اِیس سلطنت دے نال اک علاقہ دیتارت آکھواندا ہے اتے ایں وی عستارات دا علاقہ ہے اتے ایدے وقف ہے ۔ مااِن اتے اوُسان دی سلطنت وچ اِیس دیوتا کی پوجا چن دیوتا واد کدے نال ہوندی ہے مااِن دی سلطنت وچ عطارت دا وی اک مہینہ ہے جیدا ناں دیتارت ہے جیدا ترجمہ ہ ہے ‘‘ عطارت دا اک ’’ (۲۲)
بابل
شواہد ایں ملے نیں کہ ال لات دی اصلی شکل ابتدائی بابل توں بنی اتے اک ارامی شخص ننیں اونوں طیما وچ پایا جیڈا کہ جنوبی عرب وچ ہے جیدا ذکر ‘‘ طیما دے تین خُداواں ’’ وچ ہوندا ہے : سالم ذی محرم ، سِن گالا اور اعشیرا۔ سِن گالا نوں عام طورتے سُورج دیوتا دے طور تے جانیا جاندا سی جیدا ترجمہ ترجمہ ہے ‘‘ودا پاپ ’’ اُوس دی تاریخ پندرویں صدی توں ہے بادشاہ نیبونی دس نیں طیما وچ اپنی جنگ دے دوران قیام کیتا اتے ایں غالباً ۵۵۳ توں لے کے ۵۴۴ قبل از مسیح دا دور ہےا وہ چن دیوتا یعنی سِن دا اک وقف شدہ پُجاری سی ایں اک بابلی چن دیوتا ہے جینوں اعشیرا وی آکھیا جاندا سی اتے ایں اک شمسی دیوی وی آکھوائی جاندی سی ۔ (۲۳) لیپنسکی نیں شواہددا اضافہ کیتا :
زیادہ پرانی بابلی لِکھتاں ایں گالھ وکھاندی ایں تاہم ایں عستارات عشراتیم یا عسیراتم آکھواندی نیں ۔
جیڈا کہ دوجے ہزار سالہ دور قبل از مسیح وچ سان ایں وی نظامِ شمسی دا دیوتا سی جیدا ناں عُمورو سی ۔ جیدا کردار واضحِ طور تے آڈڈا سی اتے اودے کے تحریری ذرائع وی ملدے نیں ۔ (۲۴)
لیپنسکیاودے حاشیے نوں وی ہور ااودی وحدانیت دے تصور وچ شامل کردا ہے: اودا انت ایس حقیقت توں زیادہ مضبوط ہو جاندا ہے کہ عمرو باری کم آکھواندا ہے جیدا مطلب ‘‘ چمکنا ’’ہے عمرو کی باری کم دی اک خُوبی جدوں اودے ناں نوں ویکھیا جاندا ہے تاں ایں وی ہونی چاہی دی ہے اتے اودی ایں خُوبی کتیبان یعنی چن دیوتا دے نال جیڈی تمنا توں ہے ملدی جُلدی ہے ۔ (۲۵)
عستارات عام طور تے ‘‘ عورت دے قدم ’’نوں آکھدے نیں عشاراطم ، بیلطسری ، گوبارہ اتے گِھسان گو عیدنا یہ تینوں خطبات اودے کردار دی خُوبیاں نیں کیوں جے ایں اک خانہ بدوش دیوی ہے ۔ (۲۶) دوسرے اسلام توں پہلاں دے دیوتا یا دیویاں مِنا اتے الا اُعضا اتے الا آلات دی پوجہ کیتی جاندی سی اتے تقریباً مشرق قریب دے سارے کِسان اتے چرقاہے اوناں دی پوجا کردے سان ۔(۲۷) اوہ بطور اک پرانے ترین دیوتا دی فہرست وچ ظاہر ہوئی ۔ لیپنسکی نیں اودے ابتدائی ماضی دی زبان کیتے وی مدد دیندا ہے ۔ جیدے مطابق عشرات الا اِمی ، یعنی ‘‘ عستارات میری ماں ہے ’’ ایں ناں اودے شگون کیتے ہے یعنی اُتلو ۔اماں ۔مُو سمس اُمی اور پرانی عقائدی زبان وچ اُمی سمس ہے یعنی ‘‘ سمس میری ماں ہے ۔’’ (۲۸)
دیوی دا لفظ بعد وچ عقائدین رسم الخط وچ شمالی فلسطین وچ تا انکا دے مقام تے دریافت ہویا ۔ پندرھویں صدی قبل از مسیح دی تاریخ وچ ایں تختیاں اُوتے لِکھیا ہویا ہے جتھے اُوس تھاں دے شہزادے دا ناں عبدی اسرتی یا عبدی اسراتی یعنی عستارات دا نوکر لِکھیا ہویا ہے جیدے توں ایس گالھ دا پتہ چلدا ہے کہ چودھویں صدی قبل از مسیح تیکر اودی پوجا پوجا کیتی جاندی رہی ہے۔ لیپنسکی اونوں جاری رکھدے ہوئے آکھدا ہے: تاانکا رسم االخط دا ذکر اک اومان دے طور تے ہویا ہے جیدا مطلب اک رب دے عہدے دا تاثر ہے ہوا ہے ۔۔۔ سورج دیوتا تے عام طور تے یقین کیتا جاندا سی کہ ایں وحی لیاندا ہے اتے عستارات دے بارے وچ تاانکا وچ مشہور سی کہ ایں سُورج دی دیوی ہے سورج دیوتا در حقیقت فلسطین وچ نسوانی دیوی دے دور وچ متصور کیتی جاندی سی ۔ محض اک یوگرت ہے۔ (۲۹)
یوگرت
کنعان دے ابتدائی عقیدیاں وچ عستاراتدا عقیدہ جانیا پہچانیا سی اوہ ذاتی طور تے ایل دے ناں توں جانی جاندی سی یعنی یوگرت دا اک سب توں وڈا دیوتا ۔(۳۰) ایلیڈ نیں ااونوں مندرجہ ذیل پیرائےوچ بیان کیتا ۔ ایل نیں اپنی دو بیویاں عشرہ اتے عناتنوں حاملہ کیتا اتے اودے توں صُبح تے شام دے ستارے نیں جنم لیا ۔ عشرہ آپی نوں ایل دے ہم پلا آکھدی ہے جیدا مطلب ہے دیوتاوا ں دی ماں اُاونے اگاں ہور ۷۰ الہی پُتراں نوں پیدا کیتا ہے ماسوائے بعل دے سارے دوجے دیوتا پہلے جوڑے ایل عشرہ توں نازل ہوئے۔ (۳۱) عستارات ( عشرہ ) شاپسو دے ناں توں وی ابتدائی یوگرت وچ جانی جاندی ہے ۔ ایں واحد دو نسوانی یوگرت دیاں دیویاں نیں جیناں نوں رعباتو آکھیا جاندا ہے ۔ مزید ہور عستارات اتے شاپسو دونوں سورج دیاں دیویاں تصورکیتاں جاندیاں نیں ۔ عستارات نوں چن دے دیوتا یارا دے ہم پلا آکھیا جاندا ہے۔ (۳۲) ااک ہور یوگراتی پیرائےدے مطابق اک نظم مشہور ہے ایس نظم دا عنوان رحیم خُداؤاں طلوع آفتاب اتے غروب آفتاب دی نظم ہے۔ایس نظم وچ عستارات دا مقابلہ شاپسو دے نال کیتا گیا ہے ۔ (۳۳) عستارتا ( عشرہ ) اتے شاپسو نوں واضح طور تے شراب اتے بئیر دی خواہش ہوندی سی ۔ اک پیرائے وچ اودی اک دیوی بہن نیں اودے تے شراب تے بئیر ڈولن کیتے آکھیا جیڈی اودے سامنے بعل دے جسم دی متلاشی سی ی۔ اتے ایس پیرائے دے الفاظ ایں نیں ‘‘ میرے سامنے چمکدی ہوئی شراب ڈولو اتے اپنے ہاں توں بئیر ڈولو اتے میں بعل نوں لھبا ں گی ۔ ’’ (۳۴) مندرجہ بالا حصے وچ گرائمر دے لحاظ نال لیپنسکی اک اوکھا علم نوں سمجھدے ہوئے عستارت یعنی بائبل وچ بیان کیتا گیا اک دیوتا اشاراتے اسلامی دیوتا یعنی ال لات دے بارے وچ بیان کیتا ہے۔ اصل متن وچ ایں سوالیہ شکل وچ ہے عبرانی ااتے ارامی تحریر دی درمیانی شکل ہے ملائی ہوئی شکل ایں بوہت حد تیکر ممکن ہے کہ بئیر کیتے استعمال کیتا گیا لفظ جُوس دی طراں دے لفظ جیدی عبرانی دیاں جڑاں اتے ایتھوپیا دی زبان دیاں جڑاں اکوں جیا نیں اتے عقائد ین اکھر بلالو وی اینج دی اصطلاح وچ پیش کیتا گیا ہے ۔ (۳۵)
عربی رسم الخط وچ اگر لات دے لفظ دا جائزہ لیا جاوے تاں عربیاں دے آلوں ایں رائے وی ملدی ہے کہ ایس اکھر دیاں جڑاں وی جیڈی کہ کھانے دے نال ملدی ہے ۔ (۳۶) اک عقائدین ٹیکس ایس گالھ دا ریکارڈ مہیا کردا ہے کہ شمسی دیوتا شراب یا بئیر نوں بخارات دی صورت وچ ایس پیش کیتے گئے ہدیے نوں لے لیندا سی ۔ (۳۷)ایناں سارے عقائد وچ اک وڈا اکھر سورج دی دیوی لات کیتے اُیس اکھر دا استعمال کیتا جاندا ہے جیدے مطابق مطابق اوہ اک ہل کیتے ہوئے جو دے نال تعلق رکھدی ہے۔
بائبل دے بیان دے مطابق عستارات ‘‘ حسد دے بُت ’’ دے طور تے جیڈا کہ یروشلم دی ہیکل دے باہر گگڑھیا گیا سی حزقیایل ۵:۸؛ ۲۔ سلاطین ۵ ۔ ۳ : ۲۱ ؛ ۱۳، ۷ ۔ ۴ : ۲۳ ) ۔ (۳۸)اک غیرت دا چڑھاوا، یعنی ایضا دے دسویں حصے دے برابر جو داا ٓٹا غیرت دے چڑھاوے دے طور تے گناہ کیتے کاہن دے کول لیائے اتے ایں پیوتر توریت دے مطابق اک ہدیے دے طور تے پیش کیتا جاوے ۔ (گنتی ۱۵ : ۵ ) ابن الا قالبی جیڈا کہ اک یہودی سی جیڈا کہ آٹے دے بارے وچ تافل سیوک دے طور تے بیان کردے نیں اوہ دسدے نیں کہ بعد وچ اودا ناں طائف دی چٹان جیڈا کہ ال لات دی علامت سی پے اودا تذکرہ اوناں نیں الات دے باب وچ ایک چٹان دے ےطور تے کیتا ہے جیدے توں یہودی جو دا آٹا اتے دلیہ تیار کردے سان ۔ ایناں ساریاں تشبیہات توں پتہ چلدا ہے ۔ ‘‘ کہ ایں عبرانی رسم نال ملدی جُلدی رسم دا نتیجہ ہے یعنی غیرت دی قُربانی دے لفظ اُوسے ہی پیوتر تھاں توں لے گئے جینوں بعد وچ ال الات دی علامت دے طور تے استعمال کیتا گیا ۔ ’’ (۳۹)
نتیجتاً ال لاتنوں سارے عرب وچ پتھراں اتےبُتاں دے طور تے آڈڈی شکلاں اتے سائزاں وچ پیش کیتا گیا جیس نیں ن مکہ دے حجرہ اسود نوں اک ممکنہ رب دی علامت دے طور تے استعمال کیتا ۔
ایناں ساریاں مخصوص تعلقات دے باوجود اک خاص مقام باقی نظر آندا ہے اتے اوہ ایں ہے کہ محمد نیں طائف وچ ال لات دی بدعت نوں برباد کیتا ۔ نبی دے حکم تے الا مُغیرا ال لات دے بُت کدے کول گئے اتے اِوس نوں برباد کیتا ۔ (۴۰) واضح طورتے محمد اِوس پتھر نوں اپنے دیوتا اللہ دے دشمن رب دے طور تے تسلیم کردا سی اتے نتیجتاً اُوس نیں اوسنوں مُکایا ۔ ایس واقع نوں تسلیم کردے ہوئے ال الات دی وحدانیتنوں حجرہ اسود دے تصور دے نال ضرور رد کیتا جانا چاہی دا ہے ۔
ال عُضا بطور حجرہ اسود
جدوں توں الات ( یسیرت ) ( ایفروڈائیٹ ) نیں بطور حجرہ اسود حکومت کیتی تاں اک ہور وجہ دریافت ہوئی ۔ جیدے مطابق آثارِ قدیمہ اتے تاریخ نیں الا اُعضا دی دیوی نوں وی ایفروڈائیٹ دے برابر قرار دیتا ۔ نظریاتی طور تے دمشقی جان نیں اپنے عقیدے نوں دُرست کیتا کہ ْحجرہ اسود ایفروڈائیٹ دا سربراہ ہے عربی ساحل اتیم دے مقام تے عرب دی ایفروڈائیٹ ال عُضا مقدس مجسمہ موجود ہے۔ (۴۱) ااینج ہی قدیم نباتیہ وچ الا اُعضا بطور اک ایفروڈائیٹ وی تصور کیتی جاندی ہے۔ (۴۲) نباتیاں دے درمیان ال عُضا اک مقبول ترین دیوی سی ۔ا وہ اکثر اک مضبوط پتھر دے استعمال کیتی جاندی رھی ہے اتے اودے بارے وچ مقدس تحریر ‘‘ایں ال عُضاہے اتے رب دا گھر ہے ’’۔ (۴۴) میصابُت یعنی بتاں دی اکھ اکثر تراشی جاندی سی ۔ بُتاں دی اکھ دے تراشے جان دی ابتدائی تاریخاں دا تعلق پہلی صدی عیسوی دے وسعت توں ہےاتے چوتھی صدی عیسوی دے وسعت توں وی ۔ (۴۵) نباتیہ وچ اک ہور مشکل بالیاں دے نال ایناں دیاں آراہئش اتے ناکاتے دو اکھاں دے نال ایناں دیاں دریافتاں وی سامنے آئیاں ممکنہ طور تے نباتی لوکاں نیں مِصر وچوں اونوں اختیار کیتا جتھے ایفروڈائیٹ دا اک وڈا بدعتی مجسمہ موجود سی اتے جینوں وسیع نال بنایا گیا سی ۔ (۴۶)
ال عُضا ایفروڈائیٹ ‘‘ محبت اتے خوبصورتی دی دیوی سی اتے ایں عورتاں دے زیور دے پیش کیتے جاون کیتے بوہت ہی مناسب سی ۔ ’’ (۴۷) عرب وچ اودی بالیاں دی بقاء دے شواہد مسلمان تاریخ دان ابنِ اضحاق نیں وی دیتے نیں ۔ کاب ملک الا انصاری نیں فرمایا اساں ال لات اتے ال اُعضا اتے وُود نوں رد کردے ہاں ۔ اساں اوناں دے گلے دے ہاروں اتے بالیاں نوں رد کر دے ہاں ۔’’ (۴۸)
تاریخی ذرائع توں ایں پہلاں وی بیان کیتا جا چُکیا ہے کہ محمد اتے اُودا ا قُریش قبیلہ الا اُعضا ( ایفروڈائیٹ ) دی مکہ وچ پوجا کردا سی ۔
ایس طراں نال حجرہ اسود اوس دیوی کیتے وقف کیتا گیا سی ؟ اودی شناخت وچ جواب ایں نظر آندا سی کہ ال لات کیتے محمد نیں خُود حکم دیتا کہاونوں برباد کیتا جاوے ۔ رُسول نیں خالد نوں گھلیا ں کہ ال عُضا دے بُت جیدی نخلا عبادت کردے سان برباد کر دیتا جاوے ۔ ابنِ اضحاق نیں ایدی شناخت نوں اُوس مندر دے نال بیان کردے ہوئے آکھیا ہے کہ قریش دے نانا اتے مندر دے قبیلے اودی پوجا کردے سان ۔ (۴۹)فیر وی ابنِ قالبی نیں اُوس نوں نسوانی شیطان دے طور تے بیان کیتا خورے اُوس نتیجے دے نال دو ہور ممکنہ خیالات وی ملے ہوئےنیں جدوں مکہ تے دوبارہ قبضہ ہویا تاں نبی نیں خالدنوں نخلا دی وادی وچ گھلیا اتے اُوس بدعت نوں برباد کیتا ابن الا قالبی نیں ایس واقع نوں بیان کیتا ہے:
محمد نیں خالد نوں حکم دیتا ‘‘ نخلا دی وادی وچ جاؤ اُوتھے تساں تین درخت پاؤگئے پہلے درخت نوں کٹنا ’’ خالد گیا اتے اونوں کٹ دیتا اپنی واپسی تے جدوں خالد نیں خبر دیتی تاں نبی نیں پوچھیا ت ‘‘کی تساں نیں اُوتھے کُجھ ویکھی ؟ ’’ خالد نیں جواب دیتا اتے آکھیا ‘‘ نہیں ’’ نبی نیں اونوں حکم دیتا واپس جاؤ اتے دوجے درخت نوں کٹو اوہ گیا اتے اونوں کٹیا اپنی واپسی تے اونے دوبارہ رپورٹ دیتی نبی نیں اودے توں دوجی واری پوچھیا ا ، ‘‘کی تساں نیں فیر اوتھے کُجھ ویکھیا ؟ ’’ خالد نیں جواب دیتا ‘‘ نہیں ’’ ایدے تے نبی نیں اونوں دوبارہ حکم دیتا کہ واپس جاؤ اتے تیجا درخت کٹو جدوں خالد اُوس تھاں تے آیا تاں اونے ویکھیا کہ اک حبشی عورت کھلرے ہوئے والاں نال اتے اپنے کندھیاں اُوتے بانہواں رکھیا ہوئیاں اتے اپنے دانداں نوں پیسدے ہوئے موجود ہے اودے پیچھاں دبایا الاسلامی کھڑی ہے جیڈی اوس ویلے ال عُضادی محافظ سی ۔۔۔ اُوس عورت دے آل مُڑتے ہوئے خالد نیں اونوں موت دے گھاٹ اُتاریا اتے ویکھو اوہ سڑ کے سوا ہوگئی فیر اونے اوس درخت نوں گرایا اتے اُوس محافظ دبایا نوں ماریا اودے بعد اوہ نبی کول واپس گیا اتے رپورٹ دیتی اودے تے نبی نیں آکھیا ، ، ‘‘ا وہ ال عُضا سی ، پر ھن اوہ ہور نہیں رھی ۔ عرباں کیتے اوہ ہور نہیں رہوے گئی ایس لئی اودی دوبارہ پوجا نہیں کیتی جاوے گئی وہ مزید نہیں ہو گی ۔ ’’ (۵۰)
جدوں توں محمد نیں نخلا وچ ال عُضادی بدعت نوں کیتا تاں ایں گالھ شکر و شبے دے نال جاری رہی کہ مکہ وچ اُوسے دیوی دی پوجا کیتی جاندی ہے ایں گالھ ہور شہادت بن گئی کہ محمد اللہ دے ویریاں دی زمین تے گھڑ سواری کر رھیا سی ۔ دمشقی جان دی گواہی دے باوجود اتے بے شمار آثارِ قدیمہ اتے زباندانی دے رابطیاں دے باوجود کوئی وی شخص منطقی طور تے ایس نتیجےتے اپڑ جاندا ہے کہ ال لات اتے ال عُضا دونہویں حجرہ اسود دی نمائندگی کردیاں نیں
اللہ بطور حجرہ اسود
سارے عرب دے اندر ایں سارے وڈے وڈے دیوتا خاص چٹان اتے کُجھ مقدس مندراں اتے مزاراں دے طور تے پیش کیتے جاندے رھے نیں ۔ ابنِ اضحاق بیان کردے نیں کہ اک شہادت جیڈی محمددی خدمت دے دوران مندر دی دوبارہ تعمیر وچ پائی جاندی ہے اوہ ایں ہے :
‘‘مینوں قریش آلیاں نیں دسیا کہ شام دی تحریر دے کونے وچ ایں گالھ پائی گئی اتے اوہ اوس نوں نہ سمجھ سکے جدوں تیکر کہ اک یہودی نیں نہ پڑھیا ایں لِکھیا ہویا سی: ‘‘ میں اللہ بکا دا رب ہاں میں اونوں اُوس دن پیدا کیتا جدوں میں آسمان اتے زمین پیدا کیتی اتے سُورج اتے چن نوں تشکیل دیتا اتے میں اونوں ست برگزیدہ فرشتیاں نال گھیریا ایں کھڑا رھے گا جدوں کہ اودے دو پہاڑ ہون گئے ایں اپنے لوکاں نوں دودھ تے پانی نال برکت دیوے گا ’’ اتے مینوں دسیا گیا کہاُوتھے اک مقام لِکھیا ہویا ملیا ، ‘‘رب دا گھر ہے اتے اودے وسائل تین پاسیوں آندے نیں ۔ ’’ (۵۱)
اللہ نوں مکہ وچ کعبہ دا وڈا دیوتا ’’ منیا گیا اتے اونوں حجرہ اسود دے طور تے پیش کیتا گیا بعد وچ جیدی ۳۶۰ دیوتاؤاں دے درمیان پوجا کیتی گئی ۔ اتے نتیجہ ایں نکلیا کہ محمد نیں دوجے سارے دیوتاؤاں نوں اللہ دا مخالف جانیا اتے اللہ اودا پسندیدہ ہویا ۔ مزید ہور محمد دے پیو دا ناں عبدلہ ہویا جیدا مطلب ہے نام ‘‘ اللہ دا غلام ’’ ایں گالھ سمجھ وچ آندی ہے کہ اودے کُنبے وچ باقی سارے دیوتاواں تے اونوں اپنے خاندانی دیوتا دے طور تے اختیار سی ۔ اپنی خدمت دے دوران سارے بُت پتھراں اتے مورتاں نوں باہر کڑھ دیتا گیا ماسوائے حجرہ اسود دے ایں گالھ تصدیق کردی ہے کہ بلاشبہ حجرہ اسود مقامی مکہ آلیاں کیتے وڈا دیوتا اللہ آکھوایا جدوں محمد پتھر نوں چھوندا سی تے اعلان کردا ‘‘ اللہ اکبر ’’
اوہ اودے مجسم ہون دا دی الوہیت دا اعلان کردا سی ۔
کوئی شواہد موجود نہیں کہ اُوس نیں اودے مطلب ایں رسماں نوں جیڈیاں عرب دے پتھر دی بدعات دے بارے وچ سی رھن دیتا تاہم ایں پورے طور تے نہ ہو سکیا کیوں جے حجرہ اسود اک قُربان گاہ یا علامت دے طور تے پیش کیتا ایں واضح ہے کہ محمد نیں مادیت پرستدے پتھراں دی پوجا کرندیاں ریتاں نوں برقرار رکھیا ؟ جے کر محمد نیں عرب دی بُت پرستی دی شدت دے خلاف اسرار کیتا ہے تاں کیوں اُوس نیں بُت پرستی دیاں اینج دیاں ہی رسماں نوںختم نہیں کیتا ایس گالھ دے ہم اثر جیڈے شواہدملدے نیں اوہ ایس حقیقت نوں پیش کردے نیں کہ محمد نیں جان بوجھ کے نیتاً پتھر دے دیوتا اللہ دے مقابلے وچ اودے سارے دشمن بدعتی پتھراں نوں برباد کر دیتا ۔
دوجا حصہ اللہ چن دیوتا
پنجواں باب
اللہ ‘‘چن دیوتا ’’ اتے الرحمان
‘‘ اللہ ’’ دے اکھر دا تجزیہ
مسلمان ایس گالھ دا دعویٰ کردے نیں کہ اللہ اک شخصی ناں ہے جیڈا دوجے کِسے وی ناں توں آڈڈا ہے اوہ ایں وی دھرم رکھدے نیں کہ اللہ اوہ ہی دیوتا ہے جیدی پوجا ابرہام اتے اودیاں نسلاں کردیاں نیں ایس گالھ دی تفتیش وچ کہ مسلمان ایس دھرم دا اعلان کردے نیں اللہ دے ناں دا جائزہ لینا ضروری ہے خاص طور تے ایس لفظ دی زبان اتے تاریخ ہے ۔
اللہ ( الہ ۔ لہ ) مکہ دا ‘‘وڈا رب ’’
مغربی مفکر ماؤنٹ گومری واٹ دعویٰ کردے نیں کہ لفظ اللہ آل الہ توں ترمیم کیتا ہویا ہے جیدا مطلب ہے ‘‘ دیوتا ’’ خاص دیوتا ’’ یا بوہت‘‘وڈا دیوتا ’’۔ اسلام توںپہلاں عرب آلے اللہ نوں بطور مکہ وچ کعبہ دے سب توں وڈے دیوتا دے طور تے پوجدے سان جیویں کہ طائف وچ الہ لات نوں سب توں وڈے دیوتا دے طور تے پوجدے سان ایس وجہ توں وائٹ نیں آکھیا ، ‘‘جے کر اللہ دا لفظ وی اُوسے ہی رب کیتے استعمال کیتا گیا ہے جینوں یہودی اتے مسیحی تسلیم کردے سان تاں فیر اک بوہت وڈی پریشانی دا موقع ہے ۔’’ (۱)
بوہت ساریاں مثالاں ایس گالھ نوں ثابت کرن کیتے موجود نیں کہ اللہ بنیادی طور تے اک مقامی ‘‘ وڈا دیوتا ’’ سی قرآن بیان کردا ہے ۔ ھن جے کر اوہ کشتی تے سفر کردے تاں اوہ اللہ نوں پُکاردے اودے کیتے اپنی عقیدت دا اظہار کردے پر جدوں اوہ سوکھے تے اُتر آندے تاں ویکھو اوہ دوجیاں دی پوجا وی کردے سان۔
( قرآن ۶۵ : ۲۹ )
مزید ہور جدوں تکلیف ابندیاں نوں چھوندی سی تاں اوہ اپنے خُداوند اے آل توبہ کیتے روندے ہوئے رُجوع لیاندے پر جدوں اوہ اوناں نوں اپنے رحم دی لذت عطا کردا تاں اوناں وچوں بعض اپنے دوجے دیوتاواں دی پوجا کیتے چلے جاندے ۔ ( قرآن ۳۳ : ۳۰ )
ایں بیان کہ ا وہ ‘‘اودے نال مخلصانہ عقیدت رکھدے سان ’’ ایں گالھ ظاہر کردی ہے کہ اوناں کول اللہ دے مقابلے کیتے دوجے دیوتا وی سان ۔ (۲)ایناں دیوتاؤاں وچ تین دا اساں پہلاں جائزہ لیا جیناں دے الہ لات ، الہ عُضا اتے مِنا نیں ۔
اینج ہی مکہ دے ۳۶۰ توں زیادہ بتاں دے درمیان ہُبل وی ساریاں توں وڈا دیوتا تصور کیتا جاندا سی۔ محمد دے اپنے دادا عبدالمطلب ہُبلدے کول کھڑے ہوندے سان اتے اونوں ساریاں توں وڈا مقدس دیوتا جاندے سان جدوں اوہ اللہ دے سامنے دُعا کر رے ہوندے ۔ (۳) یایں گالھ ظاہر کردی ہے کہ کینج اسلام توں پہلاں نکہ وچ مادہ پرست اللہ کیتے بطور اک مقامی سے اسلام سے پہلے مکہ میں مادہ پرست اللہ کے لیے بطور ایک مقامی ‘‘وڈے دیوتا ’’ دے تصور کردے سان اُوس نیں کائنات وچ کسے وڈے دیوتا دے طور تے پہچان نہیں رکھی سی قرآن دی ابتدائی صورتاں جیڈایاں ممانعت کیتے شامل ہوئیاں جیناں نوں شیطانی ایتاں آکھیا جاندا ہے اوہ ایں ظاہر کردیاں نیں کہ محمد آپی اللہ دی بطور وحدانیت عزت کردا سی پر ایں بعد دیاں سورتاں وچ موجود نہیں سی کہ اللہ ہی بطور اک وڈا دیوتا دے پوجیا جاندا ۔ (۴)
ایف۔ ای پیٹرز نیں اللہ دی اصلیت کیتے اک اندازہ پیش کیتا ہے :
اللہ دی بطور اک دیوتا دے اصطلاح دی بدعت جنوبی شام اتے شمالی عرب وچ جانی جاندی سی اتے مکہ وچ واضح طور تے اونوں مرکزی اہمیت حاصل سی جتھے کعبہ دی عمارت بغیر کسے شک شُبے دے اودا گھر سی ۔ ۔ ۔ اللہ محض مکہ دا دیوتا نہیں سی بلکہ وسیع طور تے اوہ اک ‘‘ وڈے دیوتا ’’ دے طور تے پوجیا جاندا سی یعنی چیف اتے مکہ دے رہن آلے سردار دے طور تے (۵)
اِیس کتاب وچ ، کہ کی اللہ رب کیتے اک دوجا ناں ہے ؟ رابرٹ مورے نیں اودے استدال دی ایں لائن کیچھی ہے:
قرآن ایں بیان نہیں کردا کہ اللہ کون ہے کہ محمد اک مادہ پرست سی عرب آلے پہلاں ہی جاندے سان کہ اوہ کون سی اوہ دُرست سی اللہ کعبہ وچ پوجے جان آلے بتاں وچوں مادہ پرست دا اک بُت سی ۔ (۶)
کی اللہ دا بائبل نال کوئی تعلق ھے؟
مسلمان مفکرین اکثر اللہ دے بائبل دے نال تعلق وچ مختلف آراء رکھدے نیں بدقسمتی نال بوہت سارے مسیحی اتے یہودی رہنما پورے طور تے اللہ دی الوہیت نوں نہیں سمجھدے جدوں اوہ بائبل دے صحیفیاں دے نال اودے تعلق نوں جوڑدے نیں ۔ ایں حصہ ایس سوال دے جواب وچ تہاڑے ہر غلط تصور نوں مُصاف کر دیوے گا ۔
اللہ بطور اک شخصی ناں
اسلامی مفکرین اتے مومناں دی اک اکثریت ایس خیال نوں تھامے ہوئے ہے کہ اللہ اک شخصی ناں ہے ایں اوہ وجہ ہو سکدی ہے کہ اک مسلمان لھاری مولانا علی نیں بیان کیتی ہوئے ، جیس نیں بیان کیا :
اللہ اک خاص یا شخصی ناں ہے اک الہی ہستی جیڈی سارے ناواں توں آڈڈا ہے جیڈا اسما الصفات یا ناواں دی خصوصیات آکھواندی بطور خاصیت ایں اپنے اندر کوئی خوبی نہیں رکھدی پر بطور ناں ایں اپنے اندر بوہت ساری خُوبیاں رکھدا ہے جیڈا کہ وکھرے طور تے صفاتی ناواں تے مشتمل ہے ایں کِسے دوجے لفظ توں نہیں کڈیا گیا اتے نہ ہی ایدا لفظ اِلہ توں ہے جیدا مطلب ( دیوتا یا پرستش دی کوئی شے ہے ) بعض دفعہ ایں آکھیا گیا کہ اللہ الہ لہ دی اک شکل ہے پر ایں اک غلطی ھے۔ (۷)
مسلمان جیڈے ایس گالھ تے دھرم رکھدے نیں کہ اللہ اک شخصی ناں ہے تاں اوناں نوں بائبل نوں پورے طور تے رد کرنا چاہی دا ہے کیوں جے اک وی لفظ اللہ دے ناں توں بائبل وچ نہیں مسلمان علی دی ایسے ہی گالھ نوں پکڑے ہوئے نیں یا فیر اوناں نوں ایں دعوی کرنا چاہی دا ہے کہ بائبل دے ناں غلط نیں یا اوناں نوں بائبل دے پیرائے وچ کسے اک وچ اللہ دے ناں نوں دریافت کرنا چاہی دا ہے ۔ اللہ دے ناں کیتے ایل یا یہواہ دا ناں بائبل وچ واحد وسیلہ ھے۔
رابرٹ مورے ایس گالھ دی حالت کیتے جیڈا کہ اک مسلمان سفیر نیں دعوی ٰ کردے ہوئے پیش کیتا کہ اللہ عبرانی لفظ ؎ہیلویاہ دے برابر ہے تاہم ایں عبرانی لفظ جمع دا سیغہ نہیں ہے بلکہ ایں اک کلا لفظ ہے ااتے ایس عبرانی لفظ دا مطلب یہواہ دی تعریف ہے ایں سفیر ایس پیرائے وچ جیدے وچ یسوع نیں ارامی زبان وچ ایلی ایلیآکھیا ایں کہندا ہے ک اوہ حقیقت وچ ہ اللہ ہے درحقیقت نوے عہد نامےوچ ایتھے اک ارامی محاورہ حوالے دے طور تے بیان کیتا گیا ہے ۔ جیڈا زبور ۲۲ دی پہلی ایت توں لیا گیا ہے اتے عبرانی رب نوں پُکاریا گیا ہے۔ (۸)
زباندانی وچ ایں غیر منطقی کوشش بائبل دے نال اللہ دی ہم آہنگی نوں قائم کرن وچ کمزور ہے۔
مزید ہور کلا لفظ عبرانی زبان دی اصل ‘‘ درخت ’’ دے معنیاں وچ یا خاص طور تے ‘‘ بلوط دے درخت ’’ کیتے استعمال ہویا ہے ۔ ( یشوع ) ۲۶ : ۲۴ ) ۔(۹) تاہم ایں مقابلے دے الفاظ دُور دُور نیں جے کر مسلمان مفکرین اللہ نوں اک درخت دے تشبہہ دیندے نیں تاں ایں وی بُت پرستی وچ وحدانیت دی اک شکل ہوئے گی اتے ایں گھل ہور زیادہ مسلئے پیدا کرے گی کہ ابتدائی عرب آلے درخت دی پوجا دی گواہی پیش کردے نیں کُجھ مسلمان ایس نتیجے تے وی اپڑ دے نیں اتے تسلیم کر دے نیں کہ اوناں نوں ضرور ایس مسئلے دے حل تیکر اپڑنا چاہی دا ہے ۔اینج اوہ سادہ طور تے ایں اعلان کردے نیں کہ رب کیتے یہواہ دے ناں نوں شخصی طور تے بدل دیتا گیا ہے ۔کی ایس دعویٰ نوں سچ ثابت کیتا جا سکدا ہے ؟ یقیناًنہیں پرانے اسلامی لوکی تے توریت تے زبور نوں با اختیار کتاباں من دے نیں اتے ایناں کتاباں وچ یہواہ ہی دا ناں ہوئے گا اتے اوناں کیتے اللہ دا ناں نہیں ہے ۔
دوجے مسلمان ایں وی کہندے نیں ک پرانا عہد نام گواچ گیا ہے اتے ایں خود ساختہ کتاب ہے ۔دریائے مردار دے طوماراں نیں ثابت کیتا ہے کہ پرانے عہد نامے دے صحیفے پورے طور تے دُرست نیں ۔ ایناں طوماراں نیں ۲۰۰۰ اور ۲۰۰ وریاں دی ٓثارِ قدیمہ دی تاریخ نوں دُرست ثابت ککیتا ہے ہور ایں کہ ایں قابِل بھروسہ بائبل دا ترجمہ مکمل ہے اتے یہودی معاشرےدا قانون ہے اتے ایں قرآن دے دیتے جان توں سینکڑوں ورے پہلاں توں ہے ۔
منطقی طور پر تے گالھ غلط ہے کہ اللہ دی تھاں یہواہ دا ناں آیا ایتھوں تیکر کہ دو دیوتاواں دی تعریفاں دے اندر وی تضاد ہے یہواہ خُدا آپی اپنا وجود رکھدا ہے اتے آپی نوں ظاہر کر دا آیا ہے ۔ جدوں کہ اللہ محض اک مجسمے دے جانیا جا سکدا ہے اوہ جیڈے ایس گالھ تے دھرم رکھدے نیں کہ اللہ اک شخصی ناں ہے اُوس نوں بائبل دے یہواہ دے نال اونوں جوڑن وچ نا ممکنہ حد تیکر کوشش کرنی پیئے گی ۔
اللہ بطور اک غیر شخصی ناں
اوہ جیڈے ایس عقیدے تے دھرم رکھدے نیں کہ اللہ محض اک غیر شخصی ناںیا خطاب ہےتاں اوناں کیتے اک بہتر موقع ہے کہ ا وہ بائبل اتے قرآن دے درمیان فرق ویکھ سکن ایس اختلاف کیتے الہیاتی تعمیر دا ایس حصے وچ مظاہرہ کیتا گیا جے کر اِل اک نسلی اصطلاح دے طور تے استعمال ہوئے ہے تاں اللہ کیتے زباندانی دی جز نوں عبرانی اصطلاح ایل جیڈا کہ رب کیتے استعمال ہویا ایدے نال مقابلہ کیتا جا سکدا ہے ۔ عبرانینسلاں دے رب نوں کنعان دی سر زمین ہی توں ایس ناں دی اصطلاح دیتی گئی ہے اتے ایں ناں یوگرینک زبان وچ وی بطور ایل ہی آیا ہے اتے ایل کنعان بطور اوناں دے شخصی دیوتا دے ناں دے طور تے استعمال ہویا ہے جیدا تعلق ابراہام دے رب دے نال ہے جینوں ایل ایلون آکھیا گیا ہے یعنی ‘‘ رب سب توںزیادہ وڈا ’’ ’’ ( پیدائش ۱۹ : ۱۴ ) تاہم رب کیتے شخصی ناں یہواہ ہی رھیا ہے ۔ ( پیدائش ۱ : ۱۲ ؛ ۱ : ۱۵ ؛ ۱ : ۱۸ وغیرہ ) اتے ایں بطور ابراہام دےرب دے ظاہر ہویا اتے ایں ہی ناں موسیٰ کیتے اتے عبرانی نبیاں کیتے ظاہر ہویا ۔
جتھوں تیکر ایل دا تعلق ہے تاں ایں بائبل وچ قائم رھیا ہے اتے اکثر ناواں دے نال جوڑیا گیا ہے جیویں بیت ایل ( بیت ۔ ایل ) ‘‘رب دا گھر ’’ ایس اکھر نوں انگریزی اکھر ‘‘رب ’’ دے نال وی جوڑیا جاندا ہے جیڈا کہ جرمن مادہ پرست نیو توں لیا گیا ہے ایس اکھر نوں وی اک زبانی ناں دے طور تے اختیار کیتا گیا ہے اتے ایں رب کیتے شخصی ناں نہیں ہے اتے اوس نوں وی ضرور واضح کیتا جانا چاہی دا ہے کہ ایل یا رب زباندانی دی اصظلاحواں نیں جدوں کہ یہواہ کلا شخصی ناں ہے جیڈا پیوتر توریت وچ ظاہر ہویا ۔
ککی مسلماناں نیں ایل نوں شخصی یا غیر شخصی طور تے اپنے خُداواں دے لیا ہے اتے اوہ یقین کردے نیں کہ ابراہام ، ہاجرہ اتے اسماعیل اودے تصور نوں لے کے مکہ وچ آئے اوناں رب تے دھرم دیاں اُلجھن یعنی ایل نوں ذاتی یا غیر ذاتی طور تے خراب کرن وچ مادیت پرستی نوں اختیار کیتا جینوں بعد وچ مکہ وچ قائم کیتا ۔ کی اللہ محض اک مجسماتی قوت یا اک شخصیت ہے ؟ دونہواں صورتاں وچ اودی منطقی صورتِ حال نوں پیش کرنا ناممکن ہے ۔
ایس اکھر اللہ کیتے اوس دی تعریف دے حوالے توں تین نمایاں مسائل نیں : پہلے نمبرتے بوہت سارے مسلمان اونوں اپنے دیوتا دے شخصی الہ ہون دا نسلی دعویٰ نہیں کرن گئے۔
دوجے نمبرتے ا وہ ایسے گالھ نوں محسوس کردے نیں کہ اللہ دے نال اوناں دے شخصی رب ہون دا دعویٰ محض اوناں دی غیر شخصی ناں دی تعلق داری ہے تیجے نمبر تے کہ ابراہام اتے اوس دے کنبے نیں مکہ دا سفر کیتا ایں اک نواں وحدانی دھرم ہے اتے ایں محض اللہ دے رب ہون نوں ثابت کرن دی نیو ہے ۔
جے کر اسی پہلے حصے وچ ایتھے اللہ نوں اک غیر شخصی طاقت دے طور تے ویکھیا گیا ہے تاں اوتھے اسلامی الہیاتی نظریات دے رب دی فطرت ساکن شکل دی ہے اتے ایں انسانی تصور توں پرے ہے ۔
اتے ایں ایس گالھ نوں وی پورے طور تے ظاہر کردا ہے کہ اوہ رب دی شخصیت نوں نہیں جاندے اتے نہ ہی اونوں ویکھدے نیں اتے نہ ہی اونوں چھوندے نیں اتے نہ ہی اوس دے نال کوئی شخصی تعلق ہے اتے اوہ انسان توں بوہت پرے ہے۔اودے فرشتے ہی اودے اتے انسان دے وچکار اک پُل نیں اتے اوہ اودے متعلق وی بوہت گھٹ جاندے نیں بوہت سارے مسلمان آکھن گئے کہ اللہ دی کوئی بناوٹ نہیں ہے اونوں وصول نہیں کیتا جا سکدا اتے اوہ ناقابلِ جامع ہے۔
اسلامی مفکرین ایس متضاد مسئلے کیتے ونڈے ہوئے نیں ۔ ا وہ جیڈے ایں آکھدے نیں کہ اوہ غیر شخصی ہے اوہ آکھدے نیں کہ اللہ ‘‘ مکمل الہ ’’ ہے اتے اک آتما نہیں ہے جے کر اللہ اک شخص نہیں یا اک روح نہیں تاں فیر اوہ کی ہے ؟کی اللہ اک غیر شخصی قوت ہے ؟ کی اُودیاں کُجھ صفات نیں ؟جے کر اینج ہے تاں صرف اک شخصی رب ہی دی محبت اتے معافی ورگیاں خُوبیاں ہو سکدیاں نیں ۔ کی رب ترس کھان آلا اتے رحیم ہے جے کر اوہ اینج دا ہے تاں فیر اوہ اک ساکن خیال یا قوت کینج ہے ۔
مسلمان مفکرین بیان کردے نیں کہ اللہ بطور اک لیکھ دے لکھاری دے ہے اتے اودا احترام بطور جُھوٹیاں دے سب توں زیادہ کیتا جاندا ہے ۔
( سورہ ۵۴ : ۳ ) ایس ایت وچ عربی اکھر مُکاردا مطلب ہے جُھوٹا ، دھوکہ دین آلا اتے فریبی ۔ مسلمان یہودی شریعت توں ویکھدے نیں کہ یہواہ نیں برائی نوں پیدا کیتا۔( یسعیاہ ۷ : ۳۹ ) اِیسے توں ہی اوہ ایں اخذ کردے نیں کہ یہیواہ وی اللہ دی طراں مُکارا ہے اوہ ایس گالھ توں ایس شے نوں مدد دین دی کوشش کردے نیں کہ صحیفیاں وچ جدوں توں یہواہ نیں ابلیس نوں پیدا کیتا تاں اُوس نیں برائی نوں پیدا کیتا ایں وجہ غیر منطقی ہے ۔ مسلمان ایں وجہ پیش کردے نیں کہ جے کر یہواہ نیں اونوں پیدا کیتا ہے تاں اودی تخلیق وی اودی سیان ہونی چاہی ہے ایں وحدانیت رکھن آلا رب نہیں جینوں یہودی یا مسیحی رب آکھدے نیں ۔ صحیفے اِیس گالھ نوں بیان کردے نیں کہ یہواہ نیں ابلیس نوں پیدا کیتا تاں جے گناہگاراں نوں سزا دیوے نہ کہ اُوس نوں غیر راست باز مُکارا دے طور تے پیدا کیتا بھاویں مسلمان رب نوں توحید دےمنن آلیاں دے طور تے دعویٰ کردے نیں پر اوناں دے بوہت سارے تصورات اینج دے نہیں نیں کیوں جے اوہ ہندو دھرم دی طراں لیکھ دے ہون تے وی یقین رکھدے نیں ۔ ہندو وی عظیم برہمن نوں چنگائی اتےبرائی دونہواں صفات رکھن آلا ا دیوتا من دے نیں ۔ اللہ انساناں تے اپنی رومی اتے یونانی دیوتاؤاں دی فطرت دے طور تے ظاہر ہوندا ہے اللہ دی صفات پیوتر یہواہ دی صفات دا عکس نہیں نیں جیویں اوس نیں اپنے آپ نوں پیوتر توریت وچ ظاہر کیتا ہے۔
کوئی ایں گالھ آکھ سکدا ہے کہ مسلماناں نیں اک دوجے دے نال اتفاق کیتا ہے ایدے باوجود نوے آڈڈے فرقے نیں جیڈے اسلامی دھرم رکھدے نیں ۔ ہر گروہ آڈڈعقیدے رکھدا ہے اتے اوناں دی تقسیم دے وچکار گرما گرم بحثاں ہوندیاں نیں جیناں وچ اللہ دیاں تعریفاں نوں وی شامل کیتا گیا ہے ۔
ایتھوں تیکر تعلق دوجے مسئلے دا ہے جیدا تعلق اللہ دی اصطلاح توں ہے تاں اوہ اینوں اپنے ذاتی دیوتا دے طور تے اپنے تصور توں من دے نیں ۔ایس نظریے دے حِساب توں ایں اک سنجیدہ الہیاتی لاگو کرن دا مسئلہ ہے جیڈا کہ مادہ پرستی دی الوہیت توں اختیار کیتا گیا ہے مثال دے طور تے ‘‘وڈے دیوتا ’’ ایل دی پوجا کرنا ایں مادہ پرست کنعانیوں توں سی جیڈا بُت پرستی دے طور تے اینوں شخصی دیوتا تسلیم کردے سان جیویں کہ تھلے ویکھیا گیا ہے کہ یوگریٹک ایل دیوتا جیڈا کہ عربی زبان دے اِل توں لیا گیا ہے اودی سارے عرب وچ بطور دوجے شخصی چن دیوتا دے پوجا کیتی جاندی سی۔
اک تیجا وڈا مسئلہ تاریخی اتے بائبل دے بیانات دی وظاحت وچ اُٹھدا ہے ۔ پیوتر طومار اسماعیل دے آباواجداد دے بارےوچ بیان کردے نیں کہ ایں حویلہ توں شور دے علاقے توں سان جیڈا کہ مصر دے بارڈر دے کول سی جدوں تساں شور نوں جاندے ہوں۔ (پیدائش ۲۵:۱۸)ایں زمین سینا دی پہاڑی توں جنوب مغربی کونے وچ دُور واقع سی جیڈا کہ ساحل سمندراتے فیر مِصر دے آل جاندی سی ااودا حدوددربع مکہ توں بوہت فاصلے تے سی خاص طور تے اُوس ویلے جدوں کوئی ایں تصور کرے کہ ایں زمین صحرا وچ ہے اتے ایں سفر کیتے اک ودا اوکھا ای مرحلہ ہے۔ عرب دے لوکاں دی حقیقی اصل نسل بدوؤں توں آندی سی جیڈا کہ سارے عرب وچ اسماعیل پیدائش توں بوہت پہلاں رھندے سان اتے براہ راست کوئی وی اینج دے تاریخی شواہد نہیں ملدے جیدے توں اسرائیلیاں اتے عرب دے لوکاں دے درمیان لہو دے اک ہون دی وجہ مل سکے ۔ صحیفے دے مطابقاودی نسل شعیر دے ملک دی پہاڑی وچ وسدی سی ۔ (پیدائش ۳۸:۸)
قرآن دے باہر کوئی وی اینج دے شواہد نہیں ملدے کہ ابراہام یا اسماعیل نیں مکہ دے علاقے دے آل ہجرت کیتی ایتھوں تیکر کہ جے کر ابراہام اوس زمین وچ گیا تاں اودے دیوتا نیں ایس نوں نسلی طور تے لیا ورنہ اوہ اک کنعانی مادیت پرست دیوتا دی پوجا کرن گئے ۔ ابراہام نوں شخصی ناں یہواہ دیتا گیا تاں جے کسے وی مادیت پرست دیوتا دے تعلق توں بال ایل دا اکھر دیوتا کیتے نسلی طور تے ورتیا گیا ااتے اودی صفات دے سبب توں اونوں ایل ایلون یا ایل شیڈائی دی خصوصیات وی دیتی گئی۔ مکہ دے رھن آلے اتے اودے آسے پاسے دے لوکاں نیں اِیس ناں ایل نوں اختیار کیتا یا دوجے تے ایس شخصی ناں نوں اپنے دیوتاواں دے حوالے توں واستعمال کیتا خاص طور تے چن دیوتا دے بھیس وچ ایں مشق یہودیاں اتے مسیحیاں دے عقیدے کیتے استعمال ہوندی سی جیویں کہ پیوتر صحیفیاں وچ ظاہر ہویا ہے۔
اللہ بطور عرب آلیاں دے چن دیوتا دے طور تے
سارے ابتدائی قریب مشرق وچ چن دیوتا دیبوہت سارے ناواں توں پوجا کیتی جاندی سی (۱) سمیرین (نانا)، جیڈا کہ چیف دیوتا این لِل دا پُتر سی ۔ (۲) عقائدین (گناہ)؛ (۳) بابلیاں دے دھرم دے دیوتاواں دا ابتدائی پیو (۴) انو ، آسماناں دا دیوتا اتے سارے دیوتاؤاں دا سردار اتے (۵) یوگرت مزید ہور خاص ناں جیڈا کہ آڈڈیاں نسلاں نیں دیتے ۔ (۱) نمراسُس جیدا مطلب ہے ‘‘چمکدا طلوع’’۔ (۲) ‘‘ اُور دا رب’’ اتے (۳) ‘‘ اِرگیشریگل دا خُداوند ’’ جیڈا کہ اُور وچ چن دیوتا کیتے مندر دا اک ناں سی ۔ (۱۰)
نتیجتاً چن دیوتا دی عرب وچ وڈے اعلیٰ پیمانے تے پوجا ہوندی سی اتے اودے ہی نال آسے پاسے ادے علاقیاں وچ وی صرف مکہ دا مشرقی حصہ گناہ دا صحرا سی ، سینہ دا صحرا سی اتے چن دیوتا دے بعد ہی ممکنہ طور تے اودا ناں کوہِ سینا پیا جیڈا کہ سفر کرن آلے بدوؤاں نیں رکھیا ۔ (۱۱)
غالباً بائبل دا ذکر بیان کردا ہے کہ سینہ دا پہاڑ حُورب دے ناں توں ہے۔ اِیس لئی یہواہ خُدا نوں اِوس چن دیوتا دے نال نہیں ملایا جا سکدا ۔ پرانے عہد نامے دے مطابق سختی نال چن دیوتا دی بدعت دی ممانعت کیتی گئی ہے۔ (استثنا ۴:۱۹؛ ۱۷:۳؛ ۲۔سلاطین ۲۱:۳؛ ۳:۵ ؛ ۲۳:۵، یرمیاہ ۸:۲ ؛ ۱۹:۱۳ ، صفنیاہ ۱:۵ ) (۱۲) رابرٹ مورے اپنی تحریر چن دیوتا اللہ : مشرقیِ وسطیٰ دے آثارِ قدیمہ وچ بیان کردے نیں ہیں کہ فلسطین دے علاقہ حُضور وچ ۱۹۵۰ دی دہائی وچ اک مندرسی :
چن دیوتا دے دو بُت ملے نیں ایناں وچوں ہر اک بندے دا مجسمہ ہے جیڈا تخت تے بیٹھا ہویا ہے اتے اودی چھاتی تے چن کھودیا ہویا ہے اُوتھے دے لوکی واضح کر دے نیں ایں چن دیوتا دے بُت نیں بوہت سارے نِکے مجسمے وی ملے نیں جیناں دی شناخت چن دیوتا دیاں دھیاں دے طور تے ہوندی ہے۔ (۱۳)
بیان کیتے گئے باب وچ دیوی ال لات بطور اک سُورج دی دیوی دی مُرید بیان کیتی گئی ہے پر ہور ایں وی ظاہر ہویا ہے کہ اوہ اپنی بہناں ال عُضا اتے مِنا دے نال چن دیوتا اتے سُورج دیوی دی دھیاں وی نیں خورے ہو سکدا ہے کہ ال لات اصل وچ سُورج دیوی سی بعض اوقات ایناں دیوتاواں دا اُوناں دے علاقے دے حِساب توں دوہرا کردار وی ہوندا سی ہور ایں کہ حُضور دے علاقے وچ اللہ دیاں تین دھیاں کیتے چھُٹکارےدے باؤلز وی نیں ایں گالھ بڑی خاص ہے کہ مورے دے بیان دے مطابق تینے دھیاں ال لات ، ال عُضا اتے مِنا اکٹحی چن دیوتا دے نال اپنے سراں اُتے چن دے نشان دے نال پیش کیتی گئی ۔(۱۴)
جیویں کہ پہلاں ذکر ہویا ہے کہ نوبونی دس جیڈا باب دا آخری بادشاہ سی اُونے چن دیوتا کیتے طیما وچ جیڈا کہ شمالی عرب وچ ہے اُودے کیتے بڑی بدعت دی تھاں تیار کیتی گئی سی ۔ ایں شہادتاں وی ملیاں نیں کہ جنوبی عرب وچ چن دیوتا دا وی قبضہ سی ایلئیڈ بیان کردا ہے:
ہر شخص اپنے ہی رب دی پُوجا کردا سی واد (مِناؤاںدا رب سی ) اُم کتابئین دا رب سی ، سِن ( حیدراماؤتھس دا رب سی ) اتے ایلمکا (سائبین دا رب سی ) جنوبی عرب وچ مندراں دے وچکار دو مندر بوہت مشہور سان ۔ درمیان دو مندر بہت مشہور تھے۔ ۱۔ حُوریدا دا مندر جیڈا کہ حیدرماؤت وچ ہے اتے ایں مندر سِن کیتے وقف ہےجیڈا کہ مقامی چن دا رب ہے اتے دوجا عوام دا مندر ہے (اونوں حرم بِلکس وی آکھدے نیں ایں مارب وچ واقع ہےاتے ایلمکا کیتے وقف ہویا ہے اتے ایں سائبین دا چن دیوتا ہے۔(۱۵)
جدوں کہ ‘‘ایلمکا’’ دا ناں ‘‘اِل مُکا’’ ترجمہ کیتا گیا ہے جیدا مطلب ہے پانی دا دیوتا اتے ااُودا تعلق سُورج دی دیوی شام نال سی ۔ (۱۶)بھاویں جِیکس ریکمین نیں اپنی کتاب ‘‘لیپینتھان دی اہل عربیہ دُو صد پری اسلامیکا’’ وچ دعویٰ کیتا ہے کہ دوجا دیوتا بحیثیت سُورج دا دیوتا تصور کیتا جاندا ہے۔ اوہ ایس گالھ نال وی متفق ہے کہ بوہت سارے مفکرین پہلے دیوتا ایلمکا دا احترام بحیثیت اک مرد چن دیوتا دے کردے سان ۔ (۱۷)
جنوبی عرب وچ چن دیوتا کیتے تصور کیتا جاندا ہے ۔ ایلمکا دا احترام وی اِیس علاقے وچ چن دےرب دے طور تے کیتا جاندا سی ۔ عرب دی لسانی تاریخ وچ ‘‘اِل’’ یا ‘‘الہ’’ بطور چن دے محاورے دے ہے۔ (۱۸)
دوجے نوں شار دے ناں توں وی پُوجیا جاندا سی ۔ ڈیوڈ ایف گراف نیں اپنی تحریر ‘‘ایکمینڈ دے ویلیاں دے دوران عرب آلے ’’ وچ بیان کیتا ہے شار دا ناں بذاتِ خود چن دیوتا سِن دے عہدےتوں کڈیا گیا ہے۔ ثانوی طور تے ۱۱۔ تھہری ۔۔ ال ۔۔ شار۔(۱۹) ریکمین شیران نوں وی چن دیوتا دے نال ملاندا ہے۔ (۲۰)
ایں خاص دیوتا جیدی شمال عرب وچ پوجیا جاندا سی اتے اوہ ا شارد ا ‘ا‘وہ’’ آکھواندا سی ۔ (۲۱) چن دیوتا سِناتے دوجا دیوتا شمالی عرب وچ پوجے جاندے سان جنوبی عرب اتے اوس دے دور دراز علاقیاں وچ جیڈا کہ نتیجتاً مکہ دی تھاں سی اتے جغرافیہ طور تے اک تکونی مرکزسی اِیس بیان توں ایں گالھ نظر آندی ہے کہ اللہ آل الہ دا مساوی ہے اِیس طراں اُودا تعلق عرب دے چن دیوتا دے نال ملانا آسان ہے ۔
مورے اِیس تعلق دا اک بڑا چنگا خلاصہ پیش کردا ہے:
کی ایں حیرانی دی گالھ نہیں کہ ہلال نوں اسلام دی علامت دے طور تے پیش کیتا جاندا ؟ اتے ایں ہی ہلال ایناں دیاں مسیتاں اتے میناراں تے نظر آندا ہے ؟ اتے ایں ہی ہلال اسلامی قوماں دے جھنڈیاں تے نظر آندا ہے اتے مسلمان روضہ وی آسمان تے مہینے دے ہلال دے دوران رکھدے نیں ؟ (۲۲)
کُجھ مسلمان قرونِ وسطیٰ تیکر اپنی مسیتاں دے اُوپر ہلال دی علامت نوں نہیں رکھدے سان ۔ (۲۳)جے کر ھن اینج ہویا ہے تاں ایں کیوں شروع کیتا گیا ؟ کی ایں محض اتفاق سی ؟ کی ایں محض اتفاق سی ؟ا وہ لوکی جیڈے مافوق والفطرت دنیا تے یقین رکھدے نیں اوناں کیتے جو اب واضح ہے ۔ نوے عہد نامے وچ ایس طراں نال وضاحت ہوندی ہے۔
‘‘رب دے سارے ہتھیار لو تاں جے تساں ابلیس دے منصوبیاں دے مقابلے وچ قائم رہ سکو۔ کیوں جے سانوں لہو اتے گوشت نال کُشتی نہیں کرنی ہے بلکہ حکومت آلیاں اتے شرارت دیاں اُوناں روحانی فوجاں نال جیڈیاں آسمانی مقاماں وچ نیں ۔ ایس واسطے تساںرب دے سارے ہتھیار بھن لو تاں جے بھیڑے دِن وچ مقابلہ کر سکو ا تےکماں نوں انت دیکے قائم رہ سکو۔’’(افسیوں ۱۳ ۔ ۱۱ : ۶ )
لوک یا قوماں ایناں آسمانی بُری تاثیراں توں اکثر انداز ہوندی نیں ۔ زور آور دیوتا بطور اک فریبی اتے مُکار شیطانی دیوتا دے اُناں ساریاں تے جیڈے اُودے قبضے وچ ہے ۔ حکومت کردا ہے اسلام توں پہلاں دیاں جڑاں ابتدائی چن دیوتا دی بدعت اتے بابلی علمِ فلکیات توں جنم لیندی ہے جینے بوہت ساریاں نوں نفرت اتے فریب دا شکار بنایا ہے ایس شطانیت دے اسلامی پھل بربریت اتے جنگ وجدل دی صورت وچ چودہ سو ورے تیکر ظاہر ہوندے رھے نیں ۔
اسلام دی ایس فطرت دے سبب توں اسلام کیتے مُکتی دا ذکر مندرجہ ذیل صورت وچ ہے، ‘‘ویکھو اوہ جیڈا دھرم نہیں لیائے اوہ جیڈے صحفیاں وچ ہے اتے بُت پرست نیں اوہ آگ وچ جان گئے۔ اوہ بوہت بھیڑی مخلوق نیں ۔ ’’(قرآن ۹۶:۶ ) اینج ہی تساں جیڈے دھرم لیائے ہو تساں یہودیوں اتے عیسائیاں نوں اپنے بیلی نہ بنانا ویکھو اللہ غلط کام کرن آلے قبیلے دی راہنمائی نہیں کرے گا ۔’’ (قرآن ۵:۵۱)
دوبارہ سورہ ۵:۶۹ وچ ایں حکم آیا ہے کہ اللہ نوں بطور اپنے وڈے دیوتا دے پُوجو۔
ویکھوا وہ جیڈا دھرم لیائے اتے اوہ جیڈے یہودی اتے سائبین اتے مسیحی نیں اُوناں وچوں جیڈا کوئی اللہ تے دھرم لیاوے اتے اخیر تیکر قائم رھوے اتے ٹھیک کام کردا رھے تاں اُوناں کیتے کوئی خوف نہیں اتے نہ ہی اُوناں کیتے کوئی پریشانی ہے۔
مُکتی کیتے اللہ تے دھرم لیان کیتے جیڈی گالھ درکار ہے کہ اوہ پہلاں پرانے عہد نامے اتے نوے عہد نامے نوں سمجھن اللہ اک مادیت پرستی دا چن دیوتا ہے جیدی اصلیت آثارِ قدیمہ دے مطابق ابتدائی عرب دی پوجا دے نال اللہ دی درختاں دے وچکار پوجا کیتی جاندی سی جیناں نوں مقدس مزاراں دے طور تے استعمال کیتا جاندا سی ۔ من بھاوندی گالھ ایں ہے کہ اوناں وچ اکثر سخت درخت جیویں اوک دا درخت جیدا عبرانی زبان وچ ترجمہ اللہ کیتا گیا ہے یعنی بدعتی پرستش نوں بائبل وچ منع کیتا گیا ہے اصل وچ مادیت پرستی دیاں روائیتاں دے مطابق اوہ لوک دن وچ پنج واری جُھکدے سان ۔ اتے اوہ آسمانی دے سامنے اپنے آپ نوں جُھکاندے سی اتے ایں ہی روائیتاں محمد دیاں نمازاں وچ ہون آلیاں مشق دیاں جڑاں سی ۔پر اینج دی پوجا نوں یہواہ پیوتر رب نیں منع کیتا ہے اتے ایس نوں بُت پرستی دے شیطانی اثرات آکھیا گیا ہے ۔ جیویں جیوں ابانیاں نیں ترقی کیتی تاں اکھر اتے گرائمر ویلیاں دے نال آپس وچ شامل ہوئیاں ابتدائی عبرانی زبان ابراہام دی زبان سی جیڈا بابل توں آیا اسماعیل اتے عیسو دیاں نسلاں نیں عرب دیاں آبادیاں وچ ویاہ کیتے اتے اینج ہی زباناں دوجیاں زباناں وچ شامل ہوئیاں ۔ اک دوجا تصور جیڈا آل لہ دے مطلب دے بارے وچ ہے ۔ اوہ وی دُرست نہیں ہے کیوں جے بعد وچ اودیاں جکڑاں خاص دیوتا دے نال ملائیاں گئیاں چالدین عبرانی ایل یا اِل دو پہلے حروف نیں جیڈا کہ اکھ ایلوہیم یزراعیل وچ موجود ہے اتے ایناں نوں ہی ہو سکدا ہے مثالاں دے طور تے رکھیا گیا ہوئے تاں جے ایس معاملے وچ ‘‘آل’’ بلاواسطہ طورتے اللہ دے طور تے استعمال ہویاہے۔ اتے ‘‘دی ڈیفینٹ آرٹیکل’’ دے طور تے عربی زبان وچ استعمال کیتا ہے اتے ایں وی ممکن ہو سکدا ہے کہ اکھر حالہ عربی زبان وچ ہلال کیتے استعمال ہویا ہےاتے ایں اابتدائی عرب دے بدوؤاں لوکاں نیں ابتدائی عبرانی گرائمر دے ڈاھانچے توں اختیار کیتا ہے ۔
مثال دے طور تے عبرانی وچ ایچ دا حرف ڈیفینٹ آرٹیکل کیتے استعمال ہوئے گا اتے بعد وچ عربی وچ ایں آل وچ بدل دیتا گیا جیویں کہ دی ڈیفینٹ آرٹیکل کیتے استعمال ہونداہے۔ ھن جیویں کہ ایں آکھیا جاندا ہے جے کر عبرانی زبان دی ابتدائی شکل دے مطابق اکھر آہالہ ہلال دے معنی وچ آندا ہے تاں عربی زبان وچ ایدی حالت ترقی پزیری توں پہلاں دی ہے اتے ڈیفینٹ آرٹیکل دے بغیر اے اللہ دا مطلب اک ہلالی چن ہے ۔ ایں اللہ دے ناں نوں واضح کرے گا اتےمِصر اتے عرب دے بوہت سارے چن دیوتا نوں پیش کردے نیں۔
اینج اللہ ہلال چن کیتے استعمال ہوندا ہے اتے اِیسے لئی بوہت سارے اسلامی قوماں دے جھنڈے تے علامت دے طور تے ایس ناں دیاں جڑاں مزاراں اتے آثارِ قدیمہ دی پوجا دے طور تے استعمال ہویا ہے اینج اللہ عبرانی وچ سخت لکڑی یا اوک دے درخت کیتے استعمال ہویا ہے اتے فیر اخیری اینج دا اکھر چن دیوتا دے دے اللہ کیتے جیدی پوجا درختاں دے جُھنڈاں دے وچکار ہوندی سی اینج ہی عبرانی دا آہالہ اتے عربی دے آہالہ وچ اک قریبی تعلق ہو سکدا ہے یہواہ نیں آثارِقدیمہ دے جھنڈاں دی پرستش توں منع کیتا اتے توریت وچ آہالہ یا اللہ دی شناخت کروائی۔ آثارِ قدیمہ اِیس ساری معلومات وچ اک اہم کردار ادا کر سکدا ہے اتے اوناں دے متغیرات اتے تعلقات وچ تعلق قائم کر سکدا ہے ۔ ایں گالھ بوہت واضح ہے کہ عربی زبان نیں ساریاں زباناں دی طراں ترقی کیتی ہے اتے نہ ہی اودیاں جڑاں آدم دی اصلی زبان دے نال ملدیاں نیں جیویں کہ بوہت سارے مسلمان ایدا دعویٰ کر دے نیں ۔ مسلمان جیڈے عربی زبان نوں انسانی ابتداء دی زبان کیندے نیں ا وہ سائنسی مواد دا انکار کردے نیں ۔
مزید ہور اوہ بائبل دے ابتدائی بابلی ذکر دا وی انکار کردے نیں جیدے مطابق لوکاں دیاں زباناں وچ اختلاف ہو گیا ۔
اسلام اتے مسیحیت دونہویں متضاد دین نیں جے کر اک نوں قبول کیتا جاوے تاں دوجا فُوراً رد ہو جاوے گا ۔ اسلامی تعلیمات نوں حقیقی بائبل دی مسیحی جانکاری وچ شامل نہیں کیتا جا سکدا سی ۔ مسلمان مادیت پرستی دے چن دیوتا دی پوجا کر دے نیں اوناں دے دین دیاں جڑاں یہودیاں دے خُداوند نال نہیں ملدیاں بوہت سارے مسلمان ھن وی یسوع دے رب ہون دا انکار کردے نیں اتے یسوع دے مجسم ہون دے واقعے دا وی کُجھ نا ں نہاد بدلے ہوئے مسلمان سادہ طور تے یسوع نوں اک ہور نبی دے طور تے قبول کر دے نیں اتے اونوں تخلیق دے خُداوند دے طور تے قبول نہیں کردے اک ہور افواہ جیڈی زبانی پھیلی ہوئی ہے اوہ ایں ہے کہ یسوع نیں لوکاں نوں آپی نوں رب ہون دا کہہ کے دھوکا دیتا جدوں اوہ مُڑ آوے گا تاں یسوع ضرور اللہ توں اپنے جھوٹے ہون اتے لوکاں دی غلط راہنمائی کیتے معافی منگے گا ۔ ا وہ اِیس خیال توں نفرت کردے نیں کہ جے کر اک سچا مسیحی یسوع نوں یہواہ خُدا کہندا ہے یہودی ذہنیت دے مطابق یوحنا رُسول نیں بیان دیتا کہ ہر آدمی یا روح یسوع دے جِسم اختیار کرنن دا انکار کردی ہے اوہ مخالفِ مسیح دی روح ہے ۔ یسوع یہواہ ، بچانے آلا رب ہے۔ سوائے یہودی مسیحی دے ، رب دی آتما دا کوئی بندہ نہیں آکھ سکدا کہ یسوع یہواہ نہیں (یعنی خُدا ) ۔ پینٹی کوست دے دن ۳۰۰۰ ایماندار یہودی یسوع دے ناں تے بُلائے گئے کہ اوناں نوں مُکتی دیتی جاوے اتے سارے اک رب نوں منن آلے سان ۔ اوہ کِسے دوجے دیوتا یا پیر بابے نوں نہیں من دے سان کیوں جے ایں جُھوٹے رب سمجھے جاندے سان ۔ اوہ سمجھدے سان کہ یسوع نیں اشارہ کیتا ہے یہواہ بچاندا ہے ۔جیڈا کوئی انکار کردا ہے کہ یسوع جسم وچ حقیقتاً یہواہ سی رب نہیں ہے ! ایں محمد دسدا ہے جیڈا کہ مخالفِ مسیح دی اک قسم دا نبی ہے۔
الرحمٰن
قرآن وچ اک نوں کڈ کے ساری سورتاں دے آغاز وچ اک کلام دا اضافہ کیتا گیا ہے: ‘‘اللہ دے ناں توں ، جیڈا بڑا مہربان اتے رحم کرن آلا ہے’’۔ (۲۴)ایں مقولے قرآندی اک کتاب وچ تالیف کرن توں بعد شامل کیتے گئے ۔ عربی دے مترادفات (ہم قیمت الفاظ) رحم کرن آلا (الرحمان اتے ہمدرد (الرحیم)کسے دیوتا کیتے حوالہ جات سان جیناں دی پوجا محمد دی پیدائش توں بوہت پہلاں کیتی جاندی سی ۔ الرحمٰن دیوتا نوں اسلامی چن دیوتا اللہ دین وچ ملا دیتا گیا اتے پورے قرآن وچ چبوت دیتے گئے ۔
مسلمان دلیل دیندے نیں کہ چن دیوتا دا عقیدہ دوم ہڈھراموت(یمن) دے شمال وچ موجود نہیں سی ۔ قیاس دے طور تے جادوئی عمل نیں مکہ دے دین وچ سرایت نہ کیتی ۔ (۲۵) تاں جے اینوں پچھلے حصے وچ پہلاں ہی جھوٹا ثابت کیتا جا چُکیا ہے ۔ ۔ یقیناً عقیدہ دوم دی جنوبی عرب توں شمالی عرب تیکر پرستش ہوندی سی ۔ اینج ہی ، الرحمٰن ( الرحیم)دا عقیدہ جنوبی عرب وچ اتے اودے نال نال وسطی عرب عرب الیمامہ وچ یہودی اثر دے ذریعے بنایا گیا۔
چوتھی اتے پنجویں صدیاں سی۔ای توں کندہ کاریاں جنوبی عرب توں ملی نیں ‘‘رحمانی’’ عقیدہ دا ثبوت دے رھیاں نیں ۔ اِیس نوں قرآن وچ ‘‘حنیفہ’’دی اصطلاح وچ برابر تقسیم کیتا گیا ہے۔ (۲۶) اک یہودی بادشاہ بنام دہُو نوواس نیں یمن وچ ‘‘چھیویں صدی دے نصف’’ دے دوران حکومت کیتی ۔ا وہ سارے مشرقِ قریب وچ کئی زباناں وچ بڑے مشہور رہے جیویں : یونانی ، شامی ( ارامی) اتے آڈڈے عربی لہجے ۔ اُودی شہرت دی وجہ حبشی مسیحیاں دی انتہائی ایذا رسانی سی جیڈے جنوبی عرب وچ ہوئی۔ا وہ اکثر ‘‘ ہمائریٹوں دی مسیحی کتاب وچ بطور مسروق مار ڈالنے آلا مشہور رھیا ۔’’ اوہ جھوٹے وعدیاں نال مسیحیاں دے حوالے کرن کیتے چال چلدا ؛ کہجے کر اوہ ‘کِسے رحم کرن آلے ’’ (رحمٰن) دی قسم کھان تاں اوناں نوں نقصان نہیں پہنچایا جاوے گا ۔ فیر وی ، اونج ہی اوہ آپی نوں ترک کردے ، اوہ اوناں نوں قتل کر دیندا ۔ (۲۷)
قرآن وچ دیوتا کدے ناں دی اِرتقاء اتے ااخیری تالیف دے متعلقہ اپنی دریافتتاں نوں بیان کردا ہے:
۔ ۔ ۔ ۔پہلیْ ابتدائی مکی سورتاں وچ محمد تقریباً مستقل طور تے اللہ دیوتا دے طور تے نہیں بلکہ کِسے دوجے دا حوالہ دیندا ہے ، جیویں اساں ویکھیا ہے ، بطور مالک یا ، کیوں جے اکثر بولن آلا ہوندا ہے تہاڑا مالک ۔ ایں محفوظ شدہ ایجاد دے طور تے کِسے نوے دیوتا دا ناں نہیں ہے ، کوئی دیوتا جیدی موجودگی مکہ وچ ہے ، سابقہ دے طور تے اوہ گمنام ہے ؛ بلکہ ایں اک لقب ہے کِسے آشنا کیتے اک حوالہ ۔ محم دا آقا کونہ ہے ؟
کئی واری اپنی تبلیغ دے آغاز دے بعد، شاید دو ورے بعد، محمد الرحیم دا ناں استعمال کرنا شروع کردا ہے، ‘‘ رحیم شخصی’’، ااودے رب اتے نمایاں طور تے سورت ۵۶، ۶۸، ۷۸ ، ۸۹ اتے ۹۳ وچ مالک اتے رحمٰن نال نال استعمال ہوئے نیں ، اللہ دے ذکر دے نال نہیں۔ مالک ، دے برعکس رحمٰن اک ناں ہے، ہمیش حرفِ تنکیر دے نال استعمال ہویا ہے اتے قرآن وچرب دے کئی دوجے القاب جیڈے کام وچ لیائے گئے بالکل آڈڈے نیں ۔ اتے ایں اک تاریخ دے نال اک ناں ہے ، اوہ تاریخ جیدا مکہ دے نال تعلق نہیں ، اوتھے اسلام توں پہلاں ‘‘ الرحمٰن دا دین غیر مصدقہ رھندا ہے ۔ جتھے رحمٰن دی پرستش یمن وچ سی اتے حتیٰ کہ ہور من بھاوندی ، کیوں جے اودا براہ راست محمد نال تعلق ہے ، عرب دا مرکزی علاقہ جیڈا الیمامہ کدے ناں توں مشہور ہے۔ (۲۸)
پیٹرز ننیں زور دیتا ہے کہ کیویں پجا توں زیادہ واری الرحمٰن دا لقب ‘‘ ناں نہاد دوجے مکی عرصے دی سورتاں وچ اتے اکثر حقیقت کیتے واضح حوالہ جیڈا اہل مکہ نیں اودا ناں عجیب پایا ۔ ’’ یا ناقابلِ قبول ایس سورت ۲۱ : ۳۶ ، ۲۵ : ۶۰ ااتے ۱۳ : ۳۰ دا بطور ثبوت حوالہ دیتا ۔ پیٹرز نیں دعویٰ کیتا ، ‘‘ ہو سکدا ہے کہ کِسے دا خیال ہو ئے کہ محمددا رحمٰن اتے اوناں دا اپنا اللہ دو امتیازی دیوتا سان ، جیویں اُوناں دے اوہ رھے ہون’’۔ (۲۹) پیٹرز اسلام دے دیوتا دی نشونما نوں بیان کرنا جاری رکھدا ہے:
اساں سورت ۱۷ وچ اک صُلح دی شروعات نوں ویکھ سکدے ہاں یا : ہور دُرست طور تے ، محمد دے حصے وچ اک مراعات ہون کیتے کی ظاہر ہوندا ہے ، دینی نماز وچ اک مسئلہ دے فیصلے کرن دے سیاق و سباق وچ : ‘‘ اللہ دی نماز پڑھ یا الرحمٰن دی نماز پڑھ ، جینوں وی تساں پُکارو ، اودے کیتے بڑے سوھنے ناں رکھنا ۔۔۔ ’’ ایدے بعد ، ایتھے الرحمٰن دا کوئی ہور ذکر نہیں ، نہیں ، کِسے وی قیمت تے نہیں ، جیویں دیوتا دا عجیب ناں ہے ۔ ایدے بعد توں اوہ ناں مکہ دے اللہ دے ناں توں مشہور ہو گیا اتے رحمٰن نوں اودیاں خُوبیاں توں گھٹ کر دیتا گیا ۔ قرآن دی ہر سورت نوں بچان کیتے اودے شروع وچ ایں کلمہ متبرک سمجھ کے محفوظ کر لیا گیا: ‘‘ شروع اللہ کدے ناں توں ، جیڈا بڑا مہربان (الرحمٰن) ہمدرد (الرحیم) رحم کرن آلا ہے ’’۔ (۳۰) درحقیقت، حدیث اتے قرآن دونہواں نیں محمد دے الہامی عمل نوں مسلسل قائم رکھیا بس اُوتے بیان کردہ عمل جیڈا دو دیوتاواں دا اک کلام وچ ملا دینا ہے ۔ اپنے قافلے دے دوریاں دے دوران محمد نیں الرحمٰن دا ایں نواں دین اتے اودی تعلیمات سیکھیا ۔
ابنِ اسحاق نیں ذکر کیتا سی کہ الیمامہ وچ اک شخص نوں الرحمٰن آکھیا جاندا سی ۔(موسلما) لوکاں نوں تعلیم دے رھیا سی ۔ (۳۱) محمد ایس مقرر کردہ نبی دا اک نیک بال سی ۔ اوس نیں اخلاقی قوانین دا مجموعہ سکھایا کہ شراب دے ذائقے توں پرہیز کرے ۔ ہر دوجے مہینے وچ روزہ رکھنا ، ویاہ وچ وفاداری ‘‘ اک پُتر دی پیدائش توں بعد ’’ اتے دن وچ تین واری رسمی نمازاں پڑھنا ۔ اوہ مجموعی طور تے یومِ ال آخیر وچ جسم دے جی اُٹھن روزہِ عدالت اتے الیمامہ وچ حجر پر خانہ کعبہ دا اقرار تے زور دینا ۔’’ (۳۲) مزید ہور ، موسائلما اتے محمد دونہواں نیں عربی سیرز دے طریقے دی غیر دلچسپ شاعری وچ ویلہ ضائع کیتا اتے اُوناں دونہواں نیں ‘‘ جن یا شیطان نال کِسے تعلق دا انکار کیتا ۔’’ موسائلما دا دھرم سی کہ ‘‘اوہ’’ ‘‘رب دا اک رسول ہے’’، اتے اودیاں وحیاں اُوپروں آندیاں نیں ، اوہ وسیلہ جیڈا یا تے الرحمٰن توں پہچانیا جاندا ہے یا واضح طور تے اوہ جیڈا آسمان توں آندا ہے ۔’’ (۳۳)
دونہواں نبیاں دی تعلیمات دے وچکار واضح مشاہبات دی وجہ توں سوال پوچھنا چاہی دا ہے ، کون کیدے توں شیواں ورتدا سی ؟ مسلماناں دا دعویٰ ہے کہ ‘‘موسائلما بڑا جھوٹا’’ سی یا ‘‘جھوٹا نبی سی ’’۔ جیس نیں محمد توں چُرایا خاص طور تے طریقہ کار دے معاملات وچ ۔ (۳۴) مسلماناں نیں دعویٰ کیتا ہے کہ اسود یمن توں سی اتے موسائلمامہ توں سی اتے طلحہ اسد ملک وچ اُوس نیں نبی دی بیماری دے دوران آپی کیتے نبوت دا دعویٰ کرن دی کوشش کیتی (۳۵) ایس مسئلے نوں واضح کردے ہوئے پیٹرز اک ہور منطقی خیال دیندا ہے:
ایں تصور کرنا اوکھا ہے کہ موسائلما نیں شروع توں الرحمٰن اُدھار لیا اتے خاص طور تے کامیاب مکہ دا محمد اتے فیر بنو حنیفہ نوں فرضی اللہ دے گرد جمع کرن وچ کامیاب ہو گیا ۔ ایں قبول کرنا زیادہ آسان ہے کہ الرحمٰن دی الیمامہ وچ اک اصلی اتے لمبے عرصے دی تعلیم سی ، جدید ریاض دے آسے پاسے اک دین جیڈا ہو سکدا ہے محمد نیں وی بنایا ہوئے ۔ (۳۶)
الرحمٰن یا الرحیم دین دی یمن وچ بوہت تعلیم دیتی گئی ، محمد دے پیدا ہون توں دو سو ورے قبل ۔ مزید ہور ، ایں قبول کرن کیتے ایں واجب ہوئے گا کہ ایں دین پہلاں قائم سی ، الیمامہ وچ ایدا مرکز سی اتے دور دور تیکر پھیلدا رھیا ۔ قابلِ منظور چانن وچ ایں انت کڈیا جا سکدا ہے کہ محمد ظاہر ہون آلے ثقافتی اتے دینی مقاصد استعمال کر دا سی۔
سارے ثبوت مسلسل بڑے نتیجہ خیزنیں کہ محمد نیں دین اسلام دے اصول ایجاد نہیں کیتے سان ۔اوس نیں واضح طور تے پہلاں توں موجود عربی بُت پرست رسماں نوں دوجے قائم شدہ عقائد وچ ملا کے اک نواں دین بنا دیتا ۔ لاپرواہی توں اج مسلمان انھے طریقے توں بغیر غور کیتے ااینج دے دھوکے نوں نظر انداز کر رھے نیں ، بجائے ایدے کہ بڑے چنگے آثاِ قدیمہ دے اتے تاریخی حقائق دی تحریری شہادت دے ۔ بوہت سارے مسیحی اتے یہودیاں دا دھرم ہے کہ اللہ یا اوس دے دوجے فرضی اللہ ، الرحمٰن ( رحم کرن آلا ) اتے یہواہ اک ہور وحی ہے ۔ ایس سبق وچ شامل ذریعہ دے مواد تے غور کردے ہوئے، کوئی اک ایس قسم دی گول مول گالھ نوں منطقی نہیں بنا سکدا ۔ اللہ ستاریاں دی یعنی نجومی رسم ورواج دی بُت پرست طریقے توں نکلیا ہے اتے دیو تاواں دی پرستش دے وچکار چن دیوتا نوں مرکز بنایا گیا ۔ کِسے تھاں تے تاریخی تجزیاتی طور تے ثبوت دا ذکر نہیں اللہ یہودیاں اتے مسیحیاں دے یہودی رب آل اشارہ ہ کرن ۔
مسیحیاں اتے یہودیاں دے وچکار اتے حالیہ ہلچل دا رُجحان رھیا ہے کہ اسلامی کمیونٹی نوں اطمینان دیتا جاوے ۔ اوس نوی تحریک نوں ‘‘ کر اسلام ’’ دا ناں دیتا گیا ہے اتے مسیحیت اتے اسلام نوں ملان دی اک کوشش ہے ۔ ایس ٹحریک دی نیو نائجریا وچ رکھی گئی ہے اتے عالمی طور تے پھیل گئی ہے ۔ ییل یونیورسٹی دی اک کانفرنس جیڈی جولائی ۲۰۰۸ وچ ہوئی اسلام نوں قبول کرن اتے اطاعت دی اک بوہت اعلیٰ مثال دا آغاز ہے ، ۳۰۰ نمایاں مسیحی راہنماواں نیں اک خط تے ‘‘ ساڑے تے تہاڑے وچکار اک مشترکہ کلمہ ’’ تے دستخط کیتے ۔ ایں خط ‘‘رحم کرن آلے ’’ دے ناں لکھیا گیا، جیڈا اللہ دی طراں دے ہی دیوتا دے آل اشارہ ہے ۔ ایں انجیل دے خادم کیویں دھوکا کھا سکدے نیں جدوں اینج دی اہمیت دے واقعات پیش آندے نیں ؟ مزید ہور قرآن بار بار مسیح دی الوہیت دا انکار کر دا ہے ۔ دوبارہ ایں راہنما کیویں ایناں حقائق نوں نظر انداز کر سکدے نیں اتے ادھم مچانے آلا خُدائی انکار کرسکدے نیں ؟ حتیٰ کہ اوناں نیں حقیقت دی غلط تشریح کیتی کہ خط وچ جدوں محمد دا بطور رب دا نبی حوالہ دیتا گیا جب محمد کا بطور خُدا کا نبی حوالہ دیتا گیا نوں وڈا ‘‘پی’’ استعمال کیتا گیا جیڈا اشارہ کردا ہے ک ا ہ ودوجے سارے نبیاں توں اعلیٰ تر ہے۔ ایں استعمال اسلامی وسیلہ مواد وچ استعمال نہیں کیتا گیا بلکہ حقیقتاً خط دے وڈے حصے وچ ایناں کلیسیائی رہنمائی دے آل کوئی بہانہ نہیں کیتا جا سکدا جدوں قطعی طور تے رب دا انکار کیتا جاندا ہے ۔جے کر اوہ ایس قسم دی استعمال کیتی گئی زبان توں گمراہ ہو گئے یا دھوکہ کھا گئے تاں اوناں نوں ایس حقیقت نوں سیاننا چاہی دا اتے اپنی غلطی دا اقرار کرنا چایے دا ۔بوہت ساریاں ویب سائیٹس ایس خط دے دستخط کنندگان نوں وکھاندی ہے ۔ مصنفدا ایں ارمان نہیں کلیسیاء دے اندر خانہ جنگی پیدا کرے بلکہ جدوں مُکتی دے پاروں اینج دے قابلِ غور واقعات ہوندے نیں تاں ضتاں ضروری مسئلہ زیر بحث ہونا چاہی دا ہے ۔ ایں کلیسیاواں آمنے سامنے آن کیتے وسیع برتری ہے ، اک لمحے کیتے ، کی پولس رسُول نیں اک واری پطرس نوں اینج نہیں ڈانٹیا سی جدوں پیوتر اتے نا پیوتر دے متعلقہ مسئلہ سی ؟ ایک دفعہ پطرس کو ایسا نہیں ڈانٹا ٹھا جب پاک اور ناپاک کے متعلقہ مسئلہ تھا؟ فوراً مسئلہ ٹھیک کر لیا گیا ، بس ایں کہ ابتدائی کلیسیاء وچ ہور ابتری نہ پائی گئی۔ ااینج ہی ایدے توں پہلاں کئی گمراواں کلیسیاواں وچ ایں اہم مسئلہ بیان کرنا چاہی دا ھے۔
مخفف اے
چن دیوتا دے مندراں دی عرب دے قافلیاں دے راہواں تے تھاواں دی نکھیڑ
پاپ دا صحرا ۔ اک اینج دا علاقہ جیڈا چن دیوتا دے پاپ کیتے وقف ہون دے ناں توں جانیا جاندا ھے۔
اُعور ۔ ابتدائی مندراں وچوں اک جیڈا چن دیوتا کیتے وقف ہویا۔
حاران ۔ چن دیوتا کیتے اک کھدائی کیتا ہویا مندر ۔
لمیا۔ بابل دا اخیری بادشاہ نیبونی ڈس ( ۵۵۵ ۔۵۳۵ ) نیں چن دیوتا کیتے ایس شہر نوں تعمیر کیتا۔
مکہ۔ کعبہ دے اندر ۳۶۰ بُت نسب سی اللہ چن دیوتا سی اتے مندر دے سب توں وڈے دیوتا دے طور تے جانیا جاندا سی۔
مارب ۔ الیمکا دا مندر سائبین چن دیوتا دا مندر۔
ہوریدہ ۔ پاپ دے چن دیوتا دا مندر جیڈا ۱۹۴۴ء وچ جی کیٹن تھامسن نیں کھدوایا۔
مِصر ۔بوہت ساریاں تھاواں اعسترہ کیتے وقف سی جیڈی کہ پاپ دے چن دیوتا دی دھی تصور کیتی جاندی سی۔
مخفف بی
اوہ حقائقجیڈے ایس گھل دی شہادت دیندے نیں کہ اللہ چن دیوتا نیں
۔ ۔ قمری کیلنڈر دا استعمال بطور اسلامی معیار دے استعمال ہونا ۔
۔ ۔ ہلال چن دا زیادہ تر مسیتاں دے اُوتے موجود ہونا ۔
۔ ۔ وڈے دینی تہوار رمضان دے چن دے حساب توں شروع ہونا اتے چن دے حساب توں ختم ہونا ، جیویں کہ اسلام دے ویلیاں توں پہلا ں ہوندا سی۔
۔ ۔ چن دے مندراں دی جغرافیائی دریافتاں اتے عرب دے قافلیاں دے راستیاں تے اُودا مِلنا۔
۔ ۔ اسلام دے وڈے مندر ( کعبہ) دا چن دیوتاؤاں دے نال مخصوص ہونا خاص طور تے دیوتا اللہ دا ( یعنی چن دیوتا )
۔ ۔ اللہ چن دیوتا اللہ دیاں دھیاں ( الات ، الُعضا اور مینا ) بنیادی طور تے محمد توں پوجا کیتی جاندی سی ۔
۔ ۔ بے شمار زباندانی دے تعلقات جیڈے عرب دے آڈڈھے چن دیوتا نال مِلدے جُلدے نیں۔
نوٹس
تعارف
۱ ۔ میری پیٹ فِشر اتے رابرٹ لیوسٹر ، لیونگ ریلیجنز ( اینگل وڈکلپس : ( پرینسٹس ہال ، ۱۹۹۱ ) ، ۲۹۱ ۔
۲۔ سائٹ لکھنی ہے ( مئی ۲۰۱۱ سے شروع ہوئی )
۳۔ رابرٹ سی ڈیگلس ، ‘‘ چیلنج آف دی مُسل ورلڈ ’’ورلڈ ایونجلیزم ۱۵ ، نمبر ۵۵ ( نومبر سے دسمبر ۱۹۸۸ ) : ۱۵
۴۔ رابرٹ ایمورے دی اسلامک اِنویشن : کنفرنیٹک دی ورلڈز فاسٹس گرائنگ ریلجن ( یوجن ، اُعر : ہاروس ہاؤس پبلشرز ، ۱۹۹۲ ) ، ۵ ۔
۵۔ تخفیف ۵ ۔ ۶ ۶۔ سرل گلاسی ، اسلام دا جامع انسائیکلوپیڈیا ( نیویارک : ہارپر اینڈ روپبلشرز ۱۹۸۹ ) ، ۳۱۳
۷۔ تخفیف ۔ ، ۳۸۵
۸۔ تخفیف ۔ ، ۳۱۳
تخفیف ۔ ، ۲۱۴
پہلا باب
۱۔ گلاسی انسائیکلوپپیڈیا آف اسلام ، ۲۱۴۔
۲۔ ابوالولید محمد الہ ازرقی، ‘‘ اخبار مکہ ’’ فردیند وُسٹن فیلڈ ڈائی خرومینک ڈرستت مکہ والیم نمبر ۱ لِپزگ ( ۱۸۵۸) : ریپ ۔ ( ہِلڈرشم : جارج اُومز ، ۱۹۸۱ ) ، ۱۴۰ توں ۱۴۴ ؛ ایف ای پیٹرز دے بیان وچ ، حج : مسلماناں دا مکہ اتے پیوتر تھاواں تے زیارت کرنا۔ ( پِنسٹن : یونیورسٹی پریس ، ۱۹۹۴ ) ۶۳۔
۳۔ تخفیف
۴۔ دمشق دا یوحنا ، ‘‘ آن ہیرسیس ’’ دمشق دے مقدس یوحنا وچ : تحریراں ، والیم ۳۷ ، دی فادر آف دی چرچ : اک نواں ترجمہ ، ٹرانس ۔فریڈرک ایچ چیز رائے جوزف ڈیفری ایتھ ایل ۔ ( نیویارک : فادرز آف دی چرچ۔ ، ۱۹۵۸ ) ، ۱۵۷
۵۔ گلاسی ، انسائیکلوپیڈیا آف اسلام ۷۷۔
۶۔ تخفیف ۔ ، ۳۲۳
۷۔ تخفیف۔ ، ۳۲۲
۸۔ صیحح لبخاری، حدیث : ( نبی محمد دی آکھی ہوئی اتے کیتی ہوئیاں روائتاں جیڈیاں اُودے بیلیاں نیں بیان کیتیاں۔
( ۱۹۴ سے ۲۵۶ )
ہجری ۔ ( ۸۱۰ سے ۸۷۰ ) عیسوی ۔ ، والیم ۹ ٹرانس ۔ محمود متراجی ( بیروت : دارلحفکر ، ۱۹۹۳ ) ، والیم ۱ ، نمبر ۳۴۹ : ۱۳۰ سے ۱۳۱
۹۔ جی ۔ ای ۔ ون گرون بوم، محمڈن فیسٹیول ( نیویارک ہنسری شمعون ۔ ، ۱۹۵۱ ) ، ۲۳ ۱۰۔ رچرڈ ایف برٹن ، مکہ کیتے اتے ا مدینہ کیتے زیارت دا شخصی بیان ، والیم ۲ ، ایسبل برٹن ( نیویارک : ڈوور پبلیکیشنز۔ : ۱۹۶۴ ) ، ۱۶۹۔
۱۱۔ تخفیف ۔ ، ۳۲۶
۱۲ ۔ گرونے بوم ، فیسٹیول ۲۳
۱۳۔ گلاسی ، انسائیکلوپیڈیا آف اسلام ، ۲۱۴
۱۴۔ میریسیا الییڈیا، ایڈ ۔ ۔ ، انسائیکلوپیڈیا آف رلیجن ، ( نیویارک میکمیلن پبلیشنگ ، سی او ، ۔ ۱۹۸۷ ) ، ۸ : ۲۲۵
۱۵ ۔ گلاسی انسائیکلوپیڈیا آف اسلام ، ۲۱۴
۱۶ ۔ الیسڈیا ، انسائیکلوپیڈیا آف رلیجن ، ۸ : ۲۲۵
۱۷۔ البخاری ، حدیث ، والیم ۸ ، نمبر ۶۲۲۷ : ۸۳ اور والیم ۴ نمبر ۳۳۲۶ : ۲۲۱
۱۸۔ الیضبات ایلک اور پال ایلک ، ایڈز، مکہ دی بلِسڈ مدینہ دی ریڈینٹ ( نیویارک : کراؤن پبلشرز ۱۹۶۳ )، ۱۶
۱۹۔ تخفیف ۱۶ ۔ ۱۷
۲۰ ۔ تخفیف ، ۱۷
۲۱۔ الطبری ، طبری دی تاریخ ، احسان یا، شاطر اور مترجم فرانز روسنتھل ، والیم ۱، عام تعارف اتے طوفانِ نوح دی تخلیق توں ( البینی : سٹیٹ یونیورسٹی آف نیویارک پریس ، ۱۹۸۹ ) ۳۰۳
۲۲۔ تخفیف ، ۲۹۳
۲۳۔ تخفیف ، ۳۰۳
۲۴۔ ایف ای پیٹرز ، یہودیت ، مسیحیت اتے اسلام : شاندار پیرائے اتے اُوناں دا تغیر ( پرنسٹن : پرنسٹن یونیورسٹی پریس ۱۹۹۰ ) ۹۰۸
ایلک اینڈ ایلک ، مکہ دی بلسڈ ، ۱۸۔
(۲۶) الطبری، طبری دی تاریخ
(۲۷) ایلک اینڈ ایلک، مکہ دی بلسڈ ، ۲۲
(۲۸) تخفیف
(۲۹) پیٹرز؛ کلاسیکل ٹیکٹس ، ۹۰۹
(۳۰) تخفیف
(۳۱) تخفیف ۔ ، ۹۱۰
(۳۲) تخفیف ۹۰۸
(۳۳) ایلسڈ ، انسائیکلوپیڈیا آف رلیجن ۸ : ۲۲۵
(۳۴) گلاسی، انسائیکلوپیڈیا آف رلیجن ، ۷۷
(۳۵) پیٹرز ، حج ، ۱۴ (۳۶) تخفیف ، ۱۵
(۳۷) البخاری ، حدیث ، والیم ۲ ، نمبر ۱۶۱۶ : ۲۵۳
(۳۸) تخفیف ۔ ، ۱۶۰۵ : ۲۵۴
(۳۹) تخفیف ۔ ، ۱۶۱۶ ؛ ۲۵۶
(۴۰) تخفیف ۔ ، ۱۶۰۷ : ۲۵۴، ۱۶۱۲ ۔ ۱۳ : ۲۵۵، ۱۶۳۲ : ۲۶۱،
(۴۱) ایف ۔ای پیٹرز،محمد ااتے اسلام دی ابتداء (البانی : سٹیٹ یونورسٹی آف نیویارک پریس ؛ ۱۹۹۴)، ۲۳۶۔
(۴۲) البخاری، حدیث والیم ۲، نمبر ۱۵۹۷ : ۲۵۱
(۴۳) گرونےبوم،فیسٹیول ، ۴۴
(۴۴) تخفیف۔ ، ۲۹
(۴۵) تخفیف ، ۔۴۲ ۔۴۳
(۴۶) تخفیف، ۔ ۴۳
(۴۷) تخفیف ۔ ، ۴۴
باب دوم
(۱) ایلیڈ ، انسدائیکلوپیڈیا آف رلیجن ، ۱۴:۵۰
(۲) تخفیف
(۳) تخفیف۔ ، ۴۵
(۴) رابرٹ کھاراکس، ماسٹرز آف دی ورلڈ، ٹرانس، لوول بلئر (نیویارک: برکلے پبلشنگ کورپ۔ ، ۱۹۷۴ ) ، ۵۵
(۵) ایلیڈ، انسائیکلوپیڈیا آف رلیجن ۱۴:۵۳
(۶) کھاراکس ، ماسٹرز، ۵۵
(۷) ایلیڈ، انسائیکلوپیڈیا آف رلیجن، ۱۴:۵۳
(۸) تخفیف
(۹) کھاراکس، ماسٹرز، ۵۶
(۱۰) ایلیسڈ، انسائیکلوپیڈیا آف رلیجن ، ۱۴:۱۵
(۱۱) کھاراکس ، ملسٹرز، ۵۶
(۱۲) تخفیف
(۱۳) ایلسڈ ، انسائیکلوپیڈیا آف رلیجن ، ۱۴:۴۶
(۱۴) تخفیف۔، ۱۴:۵۲
(۱۵)تخفیف
(۱۶) تخفیف
(۱۷) تخفیف
(۱۸) تخفیف
(۱۹) تخفیف
(۲۰) کھاراکس، ماسٹرز، ۵۷
(۲۱) ایلک اینڈ ایلک، مکہ دی بلسڈ ، ۲۱۱
(۲۲) البخاری ، حدیث، والیم ۹ ، نمبر ۷۳۳۳ : ۶۸
(۲۳) پیٹرز، اوریجنز ، ۱۶
(۲۴) حشام ابن القالبی، بتوں دی کتاب ال صنام دا اک ترجمہ، ترجمہ، نبی امین فارس ( پرنسٹن : پرنسٹن یونیورسٹی پریس ۱۹۵۲) ۱۰ ۔ ۱۱
(۲۵) تخفیف۔ ، ۴۰
(۲۶) گرونے بوم، فیسیول ، ۲۳
(۲۷) ابن اضحاق، محمددی حیاتی : اضحاق دی سیرتِ رسول اللہ دا اک ترجمہ ، ترجمہ : گئیول می ( کراچی ، پاکستان : آکسفورڈ یونیورسٹی پریس ، ۱۹۶۷ ) ، ۸۴
(۲۸) تخفیف ۔ ، ۸۵
(۲۹) پیٹرز ، اوریجنز ، ۱۲ ، ۲۷۰
(۳۰) پیٹرز، حج، ۲۱
(۳۱) ابن القالبی ، آئیڈلز، ۲۸(۳۲) پیرز ، اوریجنز ، ۱۵
(۳۳) القالبی ، آٹیٹلز ، ۲۷
(۳۴) تخفیف ۔ ، ۲۸
(۳۵) تخفیف ۔ ، ۴۶
(۳۶) تخفیف ۔ ، ۲۸ ۔ ۲۹
(۳۷) تخفیف ۲۹ ۔ ۳۲
(۳۸) تخفیف
(۳۹) تخفیف ۔ ۳۳
(۴۰) تخفیف ۔ ، ۵۱
(۴۱) تخفیف ، ۔ ۳۳، ۴۲
(۴۲) تخفیف ۔ ، ۳۵ ۔ ۳۶
(۴۳) تخفیف ۔ ، ۳۶ ۔ ۳۷
(۴۴) تخفیف ۔ ، ۳۴
(۴۵) الطبری ، الطبری دی تاریخ ، ایڈ۔ احسان یار شاطر ، ترجمہ ڈبلیو مونٹ گومری واٹ اینڈ ایم وی میکڈونلڈ ، والیم ۔ ۶ ، مکہ وچ (البانی : سٹیٹ یونیورسٹی آف نیویارک پریس ، ۱۹۸۸) ، ایکس ایکس ایکس ۹، ۴۴
باب سوم
(۱) ابن القالبی ، آیڈلز ، ۱۲
(۲) تخفیف ۔ ، ۱۳
(۳) تخفیف ۔ ، ۳۱
(۴) ایلک اور ایلک ، مکہ دی بلسڈ ، ۳۱ (۵) ابن القالبی ، آئیڈلز ، ۱۴
(۶) تخفیف ، ۱۶ ، ۲۲۔۲۳
(۷) پیٹرز ، اوریجنز ، ۱۲۲
(۸) ابنِاضحاق ، لائف ، ۹۸ ۔ ۹۹
(۹) تخفیف ، ۹۹
(۱۰) تخفیف
(۱۱) البخاری ، حدیث ، والیم : ، نمبر ۳ : ۵ ۔ ۶
(۱۲) البخاری ، حدیث ، والیم ۹ ، نمبر ۶۹۸۲ : ۴۹ ۔ ۵۰
(۱۳) ابن اضحاق ، لائف ، ۹۹
(۱۴) تخفیف ۔ ، ۹۹ ، ۱۰۳
(۱۵) پیٹرز ، اوریجنز ، ۱۲۳
(۱۶) ابناضحاق ، لائف ، ۲۷۸
(۱۷) مورے، اسلامک اِنویشن، ۱۴۷ ۔ ۱۵۱
(۱۸) البخاری ، حدیث ، والیم ۔ ۷ ، نمبر ۵۴۹۹ : ۱۶۱
(۱۹) ابن القالبی ، آئیڈلز ، ۱۶ ۔ ۱۷
(۲۰) البخاری ، حدیث ، والیم ۸ ، نمبر ۶۳۶۸ ، ۶۳۷۵ ، ۶۳۷۷ : ۱۳۰ ، ۱۳۲ ۔ ۳۳ ؛ والیم ۔ ۱ ، نمبر ۷۴۴ : ۲۴۶
(۲۱) البخاری ، حدیث ، والیم ۸ ، نمبر ۶۳۹۸ ۔ ۹۹ : ۱۳۰ ۔ ۴۰ (۲۲) البخاری ، حدیث ، والیم ۔ ۹ ، نمبر ۔ ۶۹۸۲ : ۵۰
(۲۳) البخاری ، حدیث والیم ۔ ۲ ، نمبر ۱۳۶۳ ۔ ۶۵ : ۱۶۲
(۲۴) تخفیف ، ۱۲۲۸ ۔ ۲۹ ، ۱۲۳۲ : ۱۱۷ ۔ ۱۹
(۲۵) الطبری ، تاریخ ، والیم ۶ : ۱۰۸
(۲۶) اِلسی لِچڈن سٹر، قرآنی مسائل توں متعلقاً اک تحریر، اسرائیلدی بنیاد تے اک مطالعہ ۵ ( ۱۹۷۵ ) : ۶۰
(۲۷) الطبری ، تاریخ ، والیم ۶ ، ۱۰۸ ۔ ۰۹
(۲۸) القالبی ، آئیڈلز ، ۱۷
(۲۹) ابناضحاق ، لائف ، ۱۶۶ ۔ ۱۶۷
(۳۲) مونٹگومری واٹ ، مکہ وچ محمد ( آکسفورڈ کلیرنڈن پریس، ۱۹۵۳) ۱۰۳
(۳۳) ایم ۔ ایم ۔احسان ، ‘‘ سٹینکورسزاینڈدیاورنیٹلیسٹس : نام نہاد شیطانی اایتاں دے مستند ہون تے تحریر ، ہمدرد اسلامکس ۵ ؛ نمبر ۔ ۱ ( ۱۹۸۲) : ۲۷ ۔ ۳۶
(۳۴) البخاری ، حدیث والیم ، ۲ ، نمبر ۱۵۹۷ : ۲۵۱
چوتھا باب
(۱) گکاسی ، انسائیکلوپیڈیا آف اسلام ، ۷۷
(۲) ایلسڈ ، انسائیکلوپیڈیا آف رلیجن ، ۱۴: ۵۰
(۳) تخفیف ، ۱۴: ۵۱ (۴) تخفیف ، ۱۴: ۵۰
(۵) تخفیف ، ۸ : ۲۲۵
(۶) مولانا محمد علی ، دی ریلجن آف اسلام ، اسلام دے ذرائع ، اصول اتے عمل تے اک جامع بحث ( لاہور ، پاکستان : احمدیہ انجمن اشاعتِ اسلام، ۱۹۸۳ ) ، ۵۲۰
(۷) تخفیف
(۸) جیفری ڈبلیو بروملی، ایڈ۔، دی انٹرنیشنل سٹینڈرڈ بائبل انسائیکلوپیڈیا والیم ۔ ۱ ، ( گرینڈ ریپڈز : ولیم بی ۔ ایرڈمینز پبلشنگ کو۔ ، ۱۹۷۹ ) ۷۷۱۔
(۹) میرل سی۔ٹینی ، دی زونڈروین پکٹوریل انسائیکلوپیڈیا آف دی بائبل ، والیم ۔ ۱ ، (گرینڈریپڈز وین کروپ ، ۱۹۷۶ ) ۹۷۹۔
(۱۰) پیٹرز ، کلاسیکل ٹیکٹس ، ۲۴۹
(۱۱) دمشقی یوحنا ، اون ہیرسِس ، ۱۵۶
(۱۲) البخاری ، حدیث ، والیم ۷ ، نمبر ۵۹۵۲ : ۲۸۷
(۱۳) دمشقی یوحنا ۔ اون ہیرسیس ، ۱۵۷
(۱۴) تخفیف ، ۱۵۳
(۱۵) تخفیف
(۱۶) ہیروڈوٹس، تواریخ ، ۱ : ۱۳۱
(۱۷) ایلک اینڈ ایلک ، مکہ دی بلسڈ ، ۳۱ ۔ ۳
(۱۸) ایڈورڈ لِپنسکی ، ابتدائی عرب وچ ، بابل وچ اتے یوگرٹ وچ عستارات دیوی اُودے چن چدیوتا اور سورج دیوتا دے نال تعلقات ، اتے ئینتلیہ لوینینسیاپیریوڈیکا این۔ وی (۱۹۷۱) : ۱۰۱
(۱۹) ڈبلیو جے جوبلنگ، ڈیزرٹ ڈی ایٹیز : سم نیو ایپی گرافک ایوڈینس فار دی ڈی ایٹیز وشریز اتے الاٹ فرام دی ایکابا مان ایریا آف ساوتھرن جورڈن، ‘‘ رلیجنس ٹریڈیشن ۷ ۔ ۹ ( ۱۹۸۶ ) : ۲۶
(۲۰) تخفیف ۔ ، ۲۶ ۔ ۷
(۲۱) ایلسڈ ، انسائیکلوپیڈیا آف رلیجن ، ۱ : ۳۶۴
(۲۲) لِیپنسکی ، عستارت ، ۱۰۲
(۲۳) تخفیف ۔ ، ۱۰۳
(۲۴) تخفیف
(۲۵) تخفیف
(۲۶) تخفیف ، ۱۰۴
(۲۷) جوبلنگ ، ‘‘ ڈیزرٹ ڈی ایٹیز، ’’ ۳۳
(۲۸) لِپنسکی ، ستعارت،’’ ۱۰۴
(۲۹) تخفیف ۔ ، ۱۰۵
(۳۰) تخفیف ۔ ، ۱۱۶
(۳۱) مِرسیا ایلسڈ مذہبی تصور دی اک تاریخ ، ٹرانس۔ ولارڈ آر ٹراسک ، والیم ۱ ، فرام دی سٹون ایج ٹو دی الوسنین مائسٹریز ( شکاگو : یونیورسٹی آف شکاگو پریس ، ۱۹۷۸) ، ۱۵۱۔
(۳۲) لِپنسکی ، ‘‘عستارات ’’۱۱۶ ۔ ۷
(۳۳) تخفیف
(۳۴) تخفیف۔ ، ۱۱۸
(۳۵) تخفیف
(۳۶) جوبلنگ ، ‘‘ ڈیزرٹ ڈی ایٹیز ’’ ۳۳
(۳۷) لِپنسکی ‘‘ عستارت’’، ۱۱۹
(۳۸) جوبلنگ ، ‘‘ ڈیزرٹ ڈی ایٹیز ’’ ۳۳
(۳۹) تخفیف ۔ ، ۳۳ ۔ ۴
(۴۰) ابن اضحاق ، لائف ، ۶۱۶
(۴۱) ایلک ایلک مکہ دی بلسڈ، ۳۸
(۴۲) جوبلنگ ‘‘ ڈیزرٹ ڈی ایٹیز ، ۲۸
(۴۳) جوزف پیٹرک ، اُلعضا ایر رنگز، ‘‘ اسرائیل ایکسپلوریشن جرنل ’’ ۳۴ ، نمبر ۔ ۱ ( ۱۹۸۴ء ) : ۳۹
(۴۴) تخفیف
(۴۵) تخفیف ۔ ، ۴۱
(۴۶) تخفیف ۔ ، ۴۲ ۔ ۳
(۴۷) تخفیف ۔ ، ۴۴
(۴۸) ابن اضحاق ، لائف ، ۳۶
(۴۹) تخفیف ۔ ، ۵۶۵ ۔
(۵۰) ابن القالبی ، آئڈلز ، ۲۱ ۔ ۲
(۵۱) ابن اضحاق ، لائف ، ۸۵ ۔ ۶
پنجواں باب
(۱) واٹ ، مکہ وچ محمد ، ۲۶ ۔ ۷
(۲) ماوئنٹگومری واٹ ، اسلام توں پہلاں مکہ وچ ‘‘ اعلیٰ رب تے دھرم ’’ جرنل آف سیمٹیک سٹیڈیز ۱۶ (۱۹۷۱) : ۳۸
(۳) الطبری ، تاریخ ، والیم ۔ ۶ ، ۲ ۔ ۵
(۴) تخفیف ۔ ، ۳۳ سے ۳۵
(۵) پیٹرز ۔ اُوریجنز ، ۱۰۷ ۔
(۶) رابرٹ اے مورے ، کی ‘‘ اللہ ’’ رب دا اک دوجا ناں ھے ؟ ( آسٹن ، ٹیکس ۔: ریسرچ اینڈ ایجوکیشن فاوئنڈیشن ، ۱۹۹۲ء) ، ۷۔
(۷) علی ، رلیجنز آف اسلام ، ۱۵۴
(۸) مورے ، اسلامک اِن ویشن ، ۶۳
(۹) ولیم ایل ۔ ہولا ڈے ، آکونسائز ہیبریو اینڈ ارامک لیکسیون آف دی اولڈ ٹیسٹامنٹ : بیسڈ آن دی فرسٹ ، سیکنڈ ،اینڈٹھرڈ ایڈیشن آف دی کوہیلر بوم گاٹنر لیکسیکن اِن ویٹریز ٹیسٹامینٹی لبروس ( گرینڈ ریپرڈ : ولیم بی ایلڈمین پبلشنگ نوں ۔ ، ۱۹۹۳ء) ، ۱۶۔
(۱۰) عائزق مینڈیلسن ، ایڈ ۔ ، رلیجنز آف دی اِنییایشینٹ نیر ایسٹ : سومیرو ۔ آکارڈین رلیجنز ٹیکس اینڈ یوگارٹک ایپکس ، دی لائبیری آف رلیجن ، والیم ۔ ۴ ( نیویارک : دی لبرل آرٹس پریس ، ۱۹۵۵ ) ، ۱۶۰۔۱۶۳
(۱۱) رابرٹ اے مورے قرونِوسطیٰ دے جغرافیہ وچ چن دیوتا اللہ ( نیوپورٹ ، پی اے ۔ : ریسرچ اینڈ ایجوکیشن فاوئنڈیشن ، ۱۹۹۴ء ) ، ۸
(۱۲) تخفیف ۔ ، ۴
(۱۳) تخفیف ۔ ، ۶ ۔ ۷
(۱۴) تخفیف ۔ ، ۷ ۔ ۸
(۱۵) الائیڈ انسائیکلوپیڈیا آف رلیجن ، ۱ : ۳۶۴(۱۶) ورنرڈوم ، ‘‘ جنوبی عرب وچ اسلام توں پہلاں دی رسم ، ’’ جرنل آف دی رائل ایشیاءٹک سوسائٹی آف گریٹ بریٹن اینڈ آئرلینڈ این۔ وی ۔ ، نمبر ۔ ۱ (۱۹۸۷ء) : ۱۱۔ (۱۷) جیکس ریکمین ، دی پینتھین ڈی لاربے ڈئیوسد پری اسلامک : اٹیٹ دس پرابلیمس ایت سینٹھسی ، ‘‘ اینالیس ڈیئوموسی گیومیت ۲۰۶ (اپریل جون ۱۹۸۹ء) : ۱۶۳۔
(۱۸) مورے، چن دیوتا اللہ ، ۱۱
(۱۹) ڈیوڈایف۔گراف، ‘‘ الیربیہ ڈیئورنگ ایکا مینڈ ٹائم، ’’ ایکامینڈیسرٹی ۴ ( ۱۹۸۷ء) : ۱۴۰
(۲۰) ریکمین ، پینتھیسی ان ۱۶۳
(۲۱) ایلک ایلک مکہ دی بِلسڈ، ۳۱، ۳۳۔
(۲۸) مورے چن دیوتا اللہ ۱۴
(۲۳) رابرٹ امورے، دی گریٹ ڈیبیٹ مسیحیت بمقابلہ اسلام۔ ۲ گھنٹے۔ ( نیوپورٹ، پی اے : سچائی دے متلاشی، ۱۹۹۶ء) ، ویڈیو کیسٹ
(۲۴) تخفیف
(۲۵) تخفیف
(۲۶) پیٹرز، اوریجنز ، ۴۸۔۹
(۲۷) تخفیف۔، ۵۲۔۴
(۲۸) تخفیف ۔ ، ۱۵۶ ۔ ۷
(۲۹) تخفیف ۔ ، ۱۵۷
(۳۰) تخفیف
(۳۱) ابن الحضاق ، لائف ، ۱۴۰
(۳۲) پیٹرز، اوریجنز ۱۵۹
(۳۳) تخفیف۔ ، ۲۹۳
(۳۴) اطبری، اطبری دی تاریخ ، ایڈ۔ احسان یار شاطر، ٹرانس اسماعیل دے ۔ پونا والا ، والیم ۔ ۹ ، نبی دے اخیری ورے (البانی : سٹیٹ یونیورسٹی آف نیو یارک پریس ، ۱۹۰) ؛ ۵۸ ، ۱۰۶ ۔ ۷ ، ۱۶۴ ، ۱۹۵۔
(۳۵)تخفیف ۔ ، ۱۶۴
(۳۶) پیٹرز ، اوریجنز ، ۱۵۹
